جهة العقول».^۱ شیخ طوسی نیز فلسفه توقیفی بودن اسماء را کنار نهادن اسم‏های جاهلی و پرهیز از الهه دانستن بت‏هایی مانند لات و عزی می‏داند.^۲

توقیفیت اگرچه یکی از نتایج این الگوست اما تفاوت‏هایی دارد با معنایی که سلفیه از آن برداشت می‏کنند. سلفیه با گسترش دایره حجیت به سلف، گفته ایشان را نیز هم‏طراز خدا و رسول در بیان صفات قرار داده‏اند. ابن تیمیه قول فراگیر - به باور خودش - در این بحث را این‏گونه بیان می‏کند: «ثم القول الشامل فی جمیع هذا الباب أن یوصف اللّٰه بما وصف به نفسه أو وصفه به رسوله و بما وصفه به السابقون الاولون لایتجاوز القرآن و الحدیث».^۳ در عین حال خود او نیز میان مقام دعا و اِخبار تفصیل قائل می‏شود و توقیفیت را تنها در مقام دعا می‏داند؛ گرچه وی گفته سلف را به عدم تجاوز از قرآن و حدیث معرفی می‏کند، اما در عین حال وصف ایشان را در عرض توصیف خدا و رسول صلی الله علیه و اله قرار می‏دهد.^۴ این نکته به عنوان اختلاف اساسی میان قائلان به توقیف و عدم در جریان است، در حالی که فاضل مقداد،^۵ آلوسی^۶ و فخر رازی^۷ تأکید دارند که هر معنای صحیحی را نیز نمی‏توان به عنوان اسم خداوند مطرح کرد، به نظر می‏رسد قید «لایتجاوز القرآن و الحدیث» ناظر به همین

پس از این مرحله، مرحله دیگری که پیوند با الگوی ارائه شده پیدا می‏کند، توجه به تفاوت میان معرفت با اسماء و صفات در شاهد و غایب است. بیان این مرحله در روایت معروف تحف العقول از امام صادق علیه السلام و به طور دقیق در مقابل الگوی شاهد و غایب - که توضیح آن گذشت - مطرح شده است:«إن معرفة عين‏ الشاهد قبل صفته و معرفة صفة الغائب قبل عينه‏».^۱ این نکته مخفی نیست که این روایت تنها در صدد بیان الگوی معرفت است و نمی‏توان از آن این برداشت را داشت که معرفت جزئی و تفصیلی درک شده در شاهد، قابل انطباق کامل بر میزان معرفت در غایب است.

سیاق چینش مباحث در این الگو، باور به توقیفی بودن اسماء را در ذهن تقویت می‏کند. توقیفی بودن اسماء مورد التزام گروه‏های متعددی از شیعیان و زیدیه، اهل حدیث، معتزله بغداد و جمهور مرجئه است.^۲ در تعریف توقیف، گاه عدد اسماء مورد استناد قرار گرفته و گاهی نیز محصور دانستن اسماء در تعالیم قرآن و سنت و پرهیز از دخالت عقل در استنباط اسماء و استناد آن به خداوند، معنای توقیف دانسته شده است. برای روشن ابعاد این الگو توجه به دو سرفصل تعیین کننده در این بحث حائز اهمیت است، یکی شناخت معنای توقیف و دیگری ادله هر یک از قائلین.

شیخ مفید، اثبات صفت اراده خدا را از حیطه عقول بشری خارج می‏داند و تصریح می‏کند این صفت سمعی بوده و پیروی و تسلیم در برابر خداوند مقتضی پذیرش تعلیم قرآنی در این موضوع است. «إن اللّٰه تعالی مرید من جهة السمع و الاتباع و التسلیم علی حسب ما جاء فی القرآن و لا أوجب ذلک من