27
درآمدی بر نظریه حدوث اسماء الهی

منابع اصلی اسماء و صفات

هدف از معرفی منابع در این بخش، شناخت دستگاه فکری حاکم بر اندیشه نویسندگان در فهم و تفسیر چیستی اسمای الهی و جایگاه آن است. این نظریه‏های بنیادین در تفسیر گزاره‏ها و قضایای توحیدی به عنوان پیش فرض‏های بحث در اندیشه صاحبان آثار شناخته می‏شود. معرفت، امکان یا چگونگی حاصل شدن آن برای انسان و نسبت میان عقل و نقل را می‏توان از جمله مباحث مهم در این زمینه دانست.

در میان هر یک از گروه‏های فکری رایج در دنیای اسلام می‏توان به آثار و شخصیت‏هایی اشاره نمود که تفسیر ایشان از چیستی و جایگاه اسماء و صفات نقش مهمی در ساخت اندیشه کلامی ایشان داشته است. به‏علاوه تمایزها و تطور تاریخی رویکرد به مسئله و تبیین آن نیز از این رهگذر روشن خواهد شد.

در میان معتزله، آرای ابن الملاحمی و فخر رازی می‏تواند نمایی از اندیشه معتزله و تطورات آن را نشان دهد. ابن الملاحمی الخوارزمی، پیرو اندیشه‏ها و آموزه‏های کلامی ابوالحسین بصری است و این دستگاه کلامی نظرات انتقادی نسبت به‏اندیشه بهشمیان و نماینده ایشان در این دوره یعنی قاضی عبدالجبار همدانی (متوفای ۴۱۵ ه‍. ق) داشته است؛ علاوه بر آن نقد ابن سینا (متوفای ۴۲۸ ه‍. ق) و حتی ابوحامد غزالی (متوفای۵۰۵ ه‍. ق) نیز در آثار وی قابل مشاهده است.۱

1.. آثار او از جمله آثار احیاء شده معتزلیان در دوره اخیر و بر اساس نسخه‏هایی است که در کتابخانه‏های عمومی و یا خصوصی یمن یافت شده است. در مورد علاقه نشان دادن زیدیان یمنی به آثار بزرگان بهشمی و نیز جریان کلامی ابوالحسین بصری و سیر انتقال میراث ایشان و نحوه تعامل با این میراث نقاط شایسته تحقیق زیادی وجود دارد. البته یمنی ها ابتدا به آثار عبدالجبار و بهشمیان اقبال نشان دادند و تا اواخر قرن شش شواهدی از دسترسی و طرح و نقد آراء ابن الملاحمی و ابوالحسین بصری در میان ایشان دیده نمی‏شود. شاید بتوان ادعا کرد یمنی ها در فرآیند انتقال میراث ایشان گزینش و نقد نیز داشته اند. شاهد این مدعا را می‏توان در مبحث امامت جستجو کرد. اختلافات زیدیان با معتزله در بحث امامت، ایشان را به ردیه نویسی بر بخش امامت آثاری همچون «شرح اصول الخمسة» و «الفائق (( فی اصول الدین» تشویق کرد. این رویکرد در عنوان «الجواب الناطق الصادق بحلّ شبهة کتاب الفائق فیما خالف فیه ابن الملاحمی مذاهب الزیدیة فی الامامة» به روشنی گزارش شده است. نک: ابن الملاحمی، المعتمد فی اصول الدین، پیشگفتار فارسی (نوشته حسن انصاری).


درآمدی بر نظریه حدوث اسماء الهی
26

وجود‏شناسی و معناشناسی اسماء و صفات را گرد آورده است.۱

نکته قابل توجه در میان این آثار آن است که بحث حدوث اسماء به عنوان یک نظریه راهگشا و بنیادین در فهم و تفسیر توحید مطرح نشده و بیشتر در قالب تفسیر روایات حدوث الاسماء و روند تکثیر این اسماء طرح شده است. تنها در میان قائلان نظریه نفی صفات می‏توان پیوند نفی صفات با حدوث اسماء را به‏عنوان قاعده‏ای توحیدی پی‏جویی نمود. مقاله اسماء و صفات الهی در دانشنامه امام علی علیه السلام نوشته استاد محمد تقی سبحانی و کتاب توحید اسماء و صفات نوشته استاد محمد بیابانی اسکویی به بحث درباره نظریه نفی صفات و جایگاه خاص آن در اندیشه توحیدی پرداخته‏اند.۲ همچنین در میان پایان‏نامه‏های جدید نیز ابعادی از این مسئله مثل اشتراک لفظی یا معنوی و مقایسه بین مدارس کلامی شیعه مورد توجه دانش‏پژوهان قرار گرفته است.۳

در این بخش به معرفی اجمالی از آثار و کتابشناسی آن خواهیم پرداخت.

1.. اثر جدیدتر ایشان کتاب «خدا در تصور انسان» است که بر محور امکان تعریف و توصیف خداوند و راه‏های آن تنظیم شده است. دکتر امیرعباس علیزمانی نیز در کتاب «سخن گفتن از خدا» به مطالعه تطبیقی الهیات غربی و اسلامی پرداخته و علاوه بر طرح مباحث توحیدی و معرفتی، به جایگاه اسماء و صفات الهی در هر یک از این نظام‏ها و آثار آن نیز اشاره کرده است.

2.. علاوه بر این، پایان نامه "رابطه ذات و صفات در اندیشه نخستین مسلمانان تا پایان قرن ۴" توسط آقای عبدالهادی اعتصامی در دانشگاه ادیان و مذاهب نگارش یافته است.

3.. به عنوان نمونه می‏توان به دو پایان نامه در دانشگاه قرآن و حدیث اشاره نمود: «بررسی اشتراک لفظی ومعنوی در اسماء وصفات الهی در آیات وروایات» نوشته خانم ناهید احدیان و «بررسی تطبیقی اسماء و صفات الهی در مدرسه کلامی کوفه و بغداد» نوشته آقای اسکندری. برخی پایان نامه‏های مرتبط عبارتند از: کارکرد تربیتی اسماء حسنای الهی (در فرجام آیات)، جواد لطفی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۸ ش؛ تبیین معناشناختی و غایت شناختی اسماء متوالیه الهی در قرآن کریم، محمد حسن سراج صادقی، دانشگاه معارف اسلامی قم، ۱۳۹۱ش؛ نقش هدایتی و تربیتی بحث اسماء و صفات الهی در نهج البلاغة، ابراهیم همتی مرادآبادی، مرکز پیام نور تهران، ۱۳۸۹ش؛ تجلی اسماء و صفات و افعال الهی در سورۀ‏های قرآن، مریم یوسفی، ۱۳۹۲ش، دانشگاه قم.

  • نام منبع :
    درآمدی بر نظریه حدوث اسماء الهی
    سایر پدیدآورندگان :
    علیرضا بهرامی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1554
صفحه از 312
پرینت  ارسال به