از آن سخن گفته علمی است که پس از پیدایش موجودات به آنها تعلق گرفته یا مطلق علم - حتی پیش از پیدایش اشیاء - مدنظر است؟ با توجه به آیه دوازده سوره مبارکه طلاق^۱ به نظر می‏رسد این گزارش‏ها در مقام بیان گستره علم الهی و تغییر ناپذیری آن است؛ پس، وزان صفت علم همانند قدرت خواهد بود.

نگاهی به ادعیه‏ای که از رحمت سخن گفته‏اند نیز نشان می‏دهد وسعت رحمت الهی بر همه اشیاء، محور اصلی این دعاهاست. مفاد این ادعیه که نیل به رحمت الهی را منوط به جلب رضایت خداوندی می‏داند و آن را گسترده بر همه عالمیان می‏خواند، مقتبس از آیه (رَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْ‏ءٍ)^۲ است که نمایانگر رحمانیت خداوند است. این گستره بر خلاف رحیمیت خدا است که خاص بندگان برگزیده است و در دو آیه ۷۴ آل عمران و ۵۸ یونس مطرح شده است.

در مقام جمع بندی مجموعه گزارش‏هایی که از تأثیرات تکوینی اسماء و صفات سخن گفته می‏توان نکاتی را بیان نمود.

۱. این گزارش‏ها گویای پیوند خاص بحث جریان عمومی اسماء و تأثیر آن در عالم خلق به سبب دعاست.

۲. تأثیر تکوینی اسم اعظم امری قطعی است و به نظر می‏رسد گزارش‏هایی که با کلید واژه «باسمک الذی» آمده نیز منصرف به همین اسم باشد.

۳. تأثیرات صفات نیز در دو دسته از گزارش‏ها بیان شده که جمع میان آن نسبت مستقیم تأثیر به خداوند و تأثیر با واسطه به صفات کمالی ذاتی، مطلوب‏تر به نظر می‏رسد.

سببیت تصریح کرده‏اند، دعای ماه رمضان و دعای کمیل از این نمونه ها هستند. «بعزتك التي قهرت‏ بها كل شي‏ء»^۱ و «و بقوتك التي قهرت‏ بها كل شي‏ء و خضع لها كل شي‏ء و ذل لها كل شي‏ء».^۲ به‏ویژه این قرینه در عبارت دوم قوی‏تر به نظر می‏رسد، چه آنکه «قهرتَ بها» و «خضع لها» در کنار یکدیگر آمده و قهر و غلبه را به خداوند و خضوع را به صفت نسبت داده است.

نکته دیگر آنکه سخن از قدرت با خلق در این ادعیه پیوند خورده است؛ این خود نشان دهنده مرتبه ابراز صفات در مقام فعل است.

در مورد علم نیز سخن از احاطه عمومی علم خداوند بر همه ممکنات به میان آمده است. این گزارش‏ها نیز در دو دسته قرار می‏گیرند: دسته اول خداوند را به وسعت علمش «ما احاط به علمک»^۳ می‏خواند؛ ظاهر این دسته از روایات تعلق عمومی علم خدا به همه موجودات را نشان می‏‏دهد که دربر دارنده ماسوای خداست؛ سوی دیگر روایات از دعا به علمی که بر هرچیز احاطه دارد «بعلمک الذی احاط بکل شیء»^۴ سخن به میان آورده است.

بر اساس داده‏های روایات «باب صفات الذات»^۵، علم خداوند به ممکنات قبل و بعد از خلق یکسان است. اما سؤال مهم این است: علمی که در این ادعیه