است.^۱ در تعریف حدیث نیز همین معنا مورد عنایت است؛ جمال الدين قاسمی در تعریف حدیث می‏نویسد: «حدیث در مورد کلام به کار می‏رود (چه کم و چه زیاد)، چراکه‏ اندک اندک ایجاد می‏شود».^۲

استعمالات قرآنی و روایی این ماده علاوه در این مورد، در موارد دیگری نیز دیده می‏شود که به مفهوم شناسی روشن آن کمک می‏کند:

الف - حکایت فرازهایی از زندگی انبیاء و یا اقوام گذشته و نیز وقایع روز قیامت با کلید واژه (هَلْ أَتَاكَ حَدِیثُ) در چهار آیه^۳ مورد توجه قرار گرفته است. این عبارت سرآغاز حکایتی درس‏آموز از زندگی پیامبران و اقوام گذشته و یا حوادث مهم قیامت است. در دو آیه قرآن، به فرجام انکارکنندگان پیامبران، نابودی ایشان و خرابی سرزمینشان از همین ماده استفاده و تأکید شده که تمام آثار این اقوام (از جمله قوم سبأ) به کلی از بین رفته و از وجود چنین اقوامی تنها نام و داستانی برای عبرت آیندگان باقی مانده است.^۴ علامه طباطبایی نیز معنای حوادث و وقایع را در تفسیر (تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ) ترجیح داده است؛^۵ همین اطلاق در داستان موسی و خضر نیز به کار رفته و بیان و ذکر علت کارهای عجیب خضر از منظر موسی با عبارت (حَتَّىٰ أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا )^۶ گزارش شده است.

این مفهوم، راه را برای عرضه آن به سایر اندیشه‏ها و استنتاج نظر پایانی ایشان هموار می‏سازد.

۲. واژه‏پژوهی

این نوشته بر اصل «حدوث الاسماء» بنیان شده است. اولین نکته حائز توجه در این عنوان واژه حدوث است که علی‏رغم استفاده در منابع متعدد، گزارش روایی مشتمل بر آن در دسترس نیست؛ بلکه در عوض، واژه «خلق» به‏کار رفته است؛ می‏توان گمانه زد این عنوان در کتاب کافی، بیشتر متأثر از نزاعی است که بر سر کلام الهی میان معتزله و اهل حدیث (در قدیم و یا حادث دانستن کلام الهی و سایر اسماء) رواج داشته است. البته این تأثیرپذیری، سبب غفلت از دقت معنایی نهفته در هر یک از واژه‏های حدوث و خلق نیست و هر کدام از مفردات این عنوان توجه خاص می‏طلبد.

۱ - ۲. حدوث

حدوث در لغت از ماده «ح د ث» گرفته شده است، وجود بعد از عدم، نقطه مشترک معانی مطرح شده درباره حدوث است که منابع لغت از این ماده ارائه داده‏اند.^۱ این تعبیر در آیات و روایات برای اسماء به کار نرفته بلکه از جانشین پرکاربرد آن یعنی «خلق» استفاده شده است؛ گرچه پیدایش موجودات مادی معنای روشنی دارد، اما مراد از خلق اسماء و یا برخی امور غیر مادی دیگر نیازمند تبیین دقیق در منظومه اعتقادی شیعه است.

ماده حدوث در قرآن بیشتر در مورد کلام خداوند و بندگان به کار رفته