است، بر اساس گزارش اشعری، نظّام در بیان صفت قدرت برای خداوند به اثبات ذات و نفی عجز از آن اکتفا کرده است و این در حالی است که عباد بن سلیمان در عبارتی که به روشنی نفی صفات را می‏رساند گفته «لا أثبت له قدرة و أقول قادر لابقدرة».^۱ البته این نفی صفات ناظر به رد زیادت صفات بر ذات است چرا که علی‏رغم عدم اثبات قدرت، اطلاق قادر صحیح دانسته شده است؛ شاهد این مدعا در عبارت قاضی عبدالجبار به روشنی یافت می‏شود، او در بیان صفت قدرت می‏نویسد: «قادر لنفسه و لیس قادر بقدرة».^۲ او محذور «قادر بقدرة» را در دو مطلب می‏داند یکی آنکه لازم می‏آید مقدورات خداوند متناهی باشد و دیگر خداوند جسم باشد.^۳

ایجی نیز نفی صفاتی همچون علم را موضعی از طرف معتزله در برابر قول «عالم بعلم» و به جهت برنتافتن آن و محذور تعدد قدماء می‏داند.^۴ این اندیشه در دوره‏ای به‏عنوان قول مورد حمایت حکومت نیز جلوه می‏نماید.^۵

شهرستانی نظر جهمیه را چیزی فراتر از گفته معتزله می‏داند و معتقد است ایشان حدوث اسمای الهی را «لافی محل» قائل هستند و علم به شیء قبل از پیدایش و احداث آن را جایز نمی‏شمرند؛^۶ وی صفات را اضافی یا سلبی یا ترکیبی از آن دو می‏داند و طبق همین اصل فلاسفه را به تعطیل ذات الهی از صفات ذاتیه و معنویه و اسماء و احکام متهم می‏نماید؛ او ریشه‏اندیشه فلاسفه

از سوی دیگر، این باور که «کان اللّٰه و لاشیءَ» نیز مورد اتفاق همه موحدان معرفی شده است. تلقی هشام - بر اساس برداشت خیاط معتزلی - این است که با توجه به این جمله و این نکته که قدیم بودن اشیاء محال است پس نمی‏توان خداوند را لم یزل عالم بالاشیاء دانست، اما معتزله علم به حدوث و پیدایش اشیاء را متعلق علم ازلی الهی می‏دانند.^۱ در صورتی که «علم بلامعلوم» از جمله مواردی است که اصحاب امامیه به نقل آن از ائمه خویش پرداخته‏اند. و گفته معتزله متوجه این مطلب است که امکان تصور علم بدون متعلق برای ایشان وجود ندارد.

با توجه به مطالب پیش گفته که از برداشت متفاوت از عقاید معتزله و انتساب‏های صحیح و سقیم به ایشان حکایت دارد، طرفین حدوث و نفی صفات به معتزله نسبت داده شده است. در توضیح این انتساب باید گفت، جهمیه حادث بودن علم خدای تعالی را به این معنای می‏داند که خداوند قبل از پیدایش اشیاء به آن هیچ علمی ندارد.^۲ بر اساس همین برداشت باور اینکه اثبات صفات مستلزم تعدد واجب است به معتزله نسبت داده شده است.^۳ فخر رازی در جمع بندی این انتساب، منشأ قول به نفی صفات را توهم می‏داند و منشأ قول به آن را یکی از این دو امر بر می‏شمرد؛ اینکه وحدت کمال بدانیم و کثرت نقصان به شمار آوریم، دیگر آنکه موجود حی و قادر و عالم و... را کامل‏تر از غیر حی و غیر قادر و... بدانیم.^۴

تحلیل اقوال معتزله در بحث صفات، گویای دغدغه‏های ایشان در این بحث