طبیعتاً وجوب بالذات صفات از منظر صفاتیه بوده، و ثانیاً معتزله وجوب بالغیر صفات را مخل نمی‏دانند و شاید همین باور باعث شده از جمله موارد اجماعی میان همه گروه‏های معتزلی، قول به نفی صفات تلقی شود.^۱

در مقابل اشاعره که منعی در زیادت صفات بر ذات نمی‏بینند، پیگیری نزاع معتزلی - اشعری در اسماء و صفات نشان می‏دهد، معتزله و برخی متکلمان امامیه بر نفی تعدد قدماء و عدم افتقار خدا به غیر اصرار دارند، ایشان قید «قائم به ذات» در تعریف صفات توسط اشاعره را کافی برای فرار از اشکالات قول به زیادت کافی نمی‏بینند.^۲

در مقام پی جویی مهم‏ترین ایرادات اشعری بر معتزله می‏توان گفت، برداشت وی از عینیت فقدان هرگونه مغایرتی میان ذات و صفات است تا حدی که معتقد است بر مبنای معتزلی باید جمله «یا علم اللّٰه اغفر لی» صحیح باشد^۳ و این در حالی است که عینیت به این معنا که در عبارات ابوالهذیل به چشم می‏خورد، خلط در لفظ و نحوه عبارت آوری به حساب آمده است. از جمله نشانه‏های برنتافتن این برداشت غلط نزد معتزله - و حتی خود ابوالهذیل - آن ست که این جمله «إن اللّٰه علمٌ و قدرة» در نزد وی و دیگر معتزلیان باطل است؛^۴ بر همین اساس است که خیاط معتزلی، وزان معنای علم اللّٰه را همان وزان وجه اللّٰه در آیه (إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ ٱللَّهِ)^۵ می‏داند.

حقیقت و ذات خداوند برای او غیر ممکن است.^۱ با این توضیحات او نیز علی‏رغم اینکه تفاوت روشنی میان اسم و صفت قرار داده و مرتبه میان آن دو را نیز به روشنی ترسیم نموده، لکن قول به حدوث اسماء را نپذیرفته است.

آمدی نیز بر پایه بحث «امتناع قیام حوادث به ذات خداوند» به نقد اندیشه‏های مخالف پرداخته است، وی در پاسخ به شبهات سه گانه کرامیه، حدوث صفات را به معنای صفات مستقل و منحاز قلمداد کرده و آن را جایز ندانسته است.^۲

در جمع بندی اقوال اشاعره می‏توان گفت، اگرچه طرح مباحثی همچون قیام حوادث به ذات و زیادت بر ذات، موضع انتساب حدوث اسماء به ایشان است، اما تحلیل کلمات ایشان انتساب قول حدوث اسماء به ایشان را منتفی می‏نماید.

حدوث و کارکرد اسماء در نگاه معتزله

ریشه قول به حدوث صفات در اندیشه معتزله را باید در بحث قول به حدوث کلام الهی و نزاع پردامنه ایشان با اهل حدیث ترسیم نمود. باور صفاتیه بر قدیم بودن صفاتی همچون قدرت و علم استوار گشته بود، همین اعتقاد باعث تکفیر معتزله نسبت به ایشان گشت؛ این توجیه نیز که ایشان صفات را «لاهی هو و لاغیره» می‏دانستند نیز فراری لفظی است که با وجود اثبات پذیرش تعدد قدماء در معنا بی‏فایده است؛ ناگفته نماند که ابن الملاحمی (متوفای ۵۳۶ه‍. ق) در دفاع از صفاتیه معتقد است ایشان صفات را قدیم بالذات نمی‏دانستند و تصریح می‏کند اگر به وجوب بالغیر صفات معتقد باشند، تکفیرشان لازم نمی‏آید،^۳ پس اولاً برداشت معتزله