معتزله همت گمارده‏اند.^۱

عدم تشابه با مخلوقات از سویی و مغایرت این صفات با یکدیگر نیز علی‏رغم اندیشه فوق مورد تأکید ایشان است،^۲ این در حالی است که نزدیکی برخی از ایشان با اندیشه عرفا غیر قابل انکار است، به عنوان مثال غزالی معتقد است هرگز نمی‏توان برای خداوند وصف یا خصلتی را اثبات کرد که نمونه یا نشانه‏ای از آن در انسان متحقق نیست.^۳

ابومنصور ماتریدی سه زاویه نگاه به اسماء در اطلاق آن بر خداوند ترسیم می‏کند، یکی از جهت تسمیه خداوند به این اسماء از طرف بندگان که مغایرت این اسماء با یکدیگر را می‏رساند، دیگری اسمائی که معنای آن به ذات خداوند برمی‏گردد و مخلوقات از درک مراد ذات خداوند به جز با آن عاجزند، و در نهایت اسمائی که از صفات گرفته شده‏اند مانند عالم.^۴

به نظر می‏رسد عرفا با طرح تئوری «حروف عالیات»^۵ نظریه منحصر به فردی را در این بحث مطرح کرده‏اند، بر همین اساس، ابن عربی اسمای حسنای الهی^۶ را حقایقی وجودی می‏داند که همان مؤثران در عالم هستند.^۷

در میان متکلمان نیز مخالفت با همه گروه‏های شیعی در مسئله، به «هشام بن حکم»^۱ نسبت داده شده^۲ و بنا به گفته اشعری، او درباره معانی صفات، باوری منحصر به فرد داشته و نظریه «لا هى اللّٰه و لا غير اللّٰه‏» را مطرح ساخته است، از سویی دیگر، انصراف گفتگوی اصحاب از اسماء به صفات فعل ریشه‏داری مسئله را آشکارتر می‏‏سازد.^۳

به معتزلیان اندیشه نیابت صفات از ذات و عینیت صفات با ذات نسبت داده شده، و در باب اختلاف صفات با یکدیگر به سه گروه تقسیم شده‏اند.^۴ به ضرار بن عمرو نسبت داده شده، علی‏رغم آنکه صفات خداوند را اثباتی می‏داند و متد الهیات و معرفت تنزیهی را نمی‏پذیرد. وی در تحلیل اسماء رنگ تنزیهی به خود گرفته و گفته است: «اینکه می‏گویم قادرٌ^۵ به معنای نفی عجز از خداوند است». اشعری معتقد است: «این باور همه مثبتین^۶ صفات برای خداوند است».^۷

در زاویه دیگری از بحث، متکلمان اشعری اندیشه زیادت صفات خداوند بر ذات را مطرح کرده‏اند و اگرچه این صفات را قدیم و قائم به ذات الهی می‏دانند، اما مبتنی بر یکسانی فرآیند تحلیل صفات خداوند با صفات بشری، حد و ارتباط این صفات را با متعلق مطرح کرده و بر رد فلاسفه و