توحیدی اهل بیت علیهم السلام، و تبیین، پاسخگویی و دفاع از اندیشه ایشان نشان می‏دهد. «حدوث اسماء» یکی از همین اصطلاحات است که در مسئله مهم اسماء و صفات الهی، تبیین رابطه ذات و صفات و شناخت اسماء طرحی نو به شمار می‏رود.

شناخت این مسئله و مباحث پیرامونی آن به مثابه راه حلی برای فهم نسبت میان گزاره‏های توحیدی در روایات است، و پاسخی روشن به‏اندیشه‏های معارض از جمله معتزله و اهل حدیث به‏شمار می‏رود. حدوث اسماء که‏اندیشه شیعه بر آن استوار گشته در دستگاه نظام‏مند توحیدی مورد غفلت واقع شده است.

این نوشته تلاش می‏کند ضمن مطالعه قرآنی و روایی اسمای الهی (از حیث حدوث و کارکرد)، با تشکیل شبکه‏های معنایی در آیات قرآن و روایات، به تببین مفاهیم کلیدی مانند حدوث و اسم بپردازد؛ علاوه بر این، ضمن بیان کارکردهای اسماء در قرآن و روایات، به بیان پیوندهای حاکم میان مجموعه‏ای از مسائل مرتبط با این بحث و نظریه‏های رایج در آن اشاره خواهیم نمود. سرانجام با مطالعه میزان انعکاس این بحث در آثار اندیشمندان مسلمان، به بیان مبانی حاکم بر اندیشه ایشان، نسبت اقوال یاد شده با این مفهوم و تلقی ایشان از واژه حدوث خواهیم پرداخت، به امید آن که فضای روشنی از این نظریه ارائه دهیم.

بحث از اسماء و صفات الهی مشتمل بر مسائل گوناگونی است که ارتباط زنجیره‏ای با حوزه‏های متعددی از عقاید اسلامی پیدا می‏کند و سخن از حدوث اسماء، زاویه وجود شناسی این بحث را روشن می‏سازد.

تصویر حدوث اسماء با مباحثی همچون بساطت ذات، لزوم جهل و یا زیادت بر ذات خداوند، محل حوادث بودن ذات الهی و امثال آن در کشاکش

و وابستگی‏های فکری و فرقه‏ای یک اندیشمند دینی را تعیین می‏کند.

بی شک تحلیل چیستی اسماء و نحوه اتصاف ذات به آن نیز از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. معنای اسم چیست؟ اسمای الهی چه رابطه‏ای با ذات دارند؟ صفات خدا و تعبیر به ازلی بودن آن به چه معناست؟ اسم و صفت چه نسبتی با یکدیگر دارند اسماء قدیم هستند یا حادث؟ مقصود از ازلی بودن صفات در برخی روایات چیست؟ هر یک از مفاهیم عینیت، زیادت و نفی صفات با قدیم یا حادث بودن اسماء چه نسبتی دارد؟ قواعد کلامی حاکم در فهم و تفسیر اسماء چیست؟ آیا می‏توان مفاهیم این بحث را در منظومه‏ای جای داد و از آن، اندیشه امامیه را برداشت نمود؟

مطالعه تاریخ اندیشه اسلامی، دوره میانی امامت اهل بیت علیهم السلام را به عنوان عصر طلایی ارائه و عرضه مفاهیم عمیق مدرسه اهل بیت علیهم السلام و نقد محتوایی و ساختاری اندیشه‏های مقابل معرفی می‏کند. بی‏تردید از تأثیر انگیزه‏های سیاسی وجایگاه خاص آن در طرح مباحث علمی و ترویج یکی از اطراف مسئله و جانبداری از آن نیز نمی‏توان چشم پوشید.^۱ البته همین رویکرد را می‏توان فرصتی برای سنجش دقیق و راستی آزمایی اندیشه‏های مختلف، به شمار آورد. گذشته از این نکته مهم، زمینه‏های فکری طرح سؤالات عمیق و چالش برانگیز میان گروه‏های فکری، از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است. این دوره با یک پدیده مهم در ادبیات روایی شیعه در حوزه توحید همراه است؛ این پدیده عبارت است از طرح اصطلاحاتی که لایه‏های عمیق‏تری از مفاهیم را در حوزه معارف