پرودگار انسان، به جهت نیاز بشر به اسمای الهی - نیایش و پرستش خدا با این اسماء - سه جزء از این اسماء را برای بشر آشکار ساخته و جزء چهارم را بر ایشان پوشیده گردانده است، که همو اسم مخزون و مکنون خدا، اسم اعظم، است. این سه اسم - طبق متن معیار - عبارت از «اللّٰه»، «تعالی» و «سبحان»^۱ هستند. گسترش همه ۳۶۰ اسم الهی از این سه اسم و جایگاه محوری این سه در میان این مجموعه به‏علاوه نهفتگی اسم اعظم در میان این سه اسم، محور پایانی روایت حدوث الاسماء است. پس از آشنایی با فضای کلی روایت، به تحلیل عمیق واژگانی و برداشت کلی از روایت خواهیم پرداخت.

۴ - ۶. اقوال

همان‏گونه که گذشت تفسیر اسم در عبارت «إن اللّٰه خلق اسماً» دیدگاه‏های متعددی را در پی داشته است. در میان اقوال کمتر به معنای خلق و تبیین چرایی و چگونگی آن نسبت به اسماء توجه شده و بیشتر اسم و مصداق آن توجه شارحان را به خود جلب کرده است.

علامه مجلسی معتقد است اگر مخلوق، اسم (مفرد) باشد مقصود از خلق آن بیان مغایرت میان اسم و مسمی است؛ بدان معنا که ویژگی‏های خاص اسم به حسب ظهورات مانند نطق و کتابت بر خدا جاری نیست، و اگر مخلوق، اسماء (جمع) باشد خلق به معنای تقدیر و علم است؛ البته ایشان این احتمال

«عنه»، در هر سه عبارت نیز به خدا برمی‏گردد.

با توضیح بیان شده در پاسخ به این دو پرسش، عبارت «ان اللّٰه تبارک و تعالی خلق اسماً و هو عز و جل بالحروف...» برای انتخاب به عنوان متن معیار مناسب‏تر به نظر می‏رسد، در این صورت جایگاه عبارت «فجعله کلمة تامة علی اربعة... » نیز در تفسیر و تبیین این اسم مخلوق روشن‏تر خواهد بود.

نکات فوق، ترجیح متن چاپ شده کتاب توحید و نیز بحار الانوار را تقویت می‏کند به‏ویژه آنکه شارحان کافی، علی‏رغم نبود گزارش عبارت «و هو»، جمله «بالحروف غیر متصوت» را حال دانسته‏اند، با این توصیف عبارت «خلق اسماً... فجعله کلمة تامة» ناظر به اسم و توصیف‏کننده روند حدوث اسم خواهد بود.

اختلاف نسخ کافی و توحید از طرفی و بحار و مرآة از طرف دیگر در عبارت «فالظاهر هو اللّٰه تبارک و تعالی» یا «فالظاهر هو اللّٰه و تبارک و سبحان» نیز وجود دارد که با توضیحات پیش گفته، عبارت دوم مناسب تر به نظر می‏رسد.

حال پس از انتخاب متن معیار و ترجیح عبارت دو کتاب بحار الانوار و توحید از میان نسخه‏های موجود نوبت به تحلیل عبارت‏های این روایت می‏رسد.

بر اساس متن معیار، قبل از پیدایش اسماء، خدا به هیچ واژه‏ای نعت نمی‏گشت و هیچ نطقی را یارای توصیف خداوند نبود، همچنان که سایر راه‏های شناخت حسی بشر نیز از معرفت خداوند عاجز است.

بر اساس این متن معیار و نگاه جمعی به کل روایت، می‏توان فضای عمومی حدوث اسماء را این‏گونه ترسیم نمود: این اسم خود کلمه تامه‏ای است که بر طبق جعل الهی این چنین بوده و چهار جزء همسان - بدون هیچ تقدم و تأخر - دارد.^۱