و هو عز وجل بالحروف غیر منعوت و باللفظ غیر منطق...». بررسی اجمالی نقل قولها از صدوق نشان میدهد علامه مجلسی در مرآة العقول اکثر نسخههای توحید را با همین عبارت میداند۱ و قاضی سعید نیز بر همین عبارت شرح آورده است،۲ اما علامه مجلسی در بحار الانوار عبارت «خلق اسماً بالحروف غیر منعوت» را (بدون عبارت و هو عزوجل) از نقل کرده است.۳ همین تفاوتها باعث شده که مرحوم عاملی، منشأ این اختلاف در عبارات را به ناسخان کتاب نسبت دهد.۴
از دو ناحیه، توجه به این عبارت ضروری است؛ یکی آنکه ترکیب نحوی و نقش عبارت «بالحروف» و بعد از آن چیست؟ دیگر آنکه بر اساس این ترکیب این عبارت و فرازهای بعدی آن چگونه تفسیر و تحلیل خواهد شد؟
در پاسخ به پرسش اول، نکاتی در توضیح این عبارت قابلتوجه است:
غیر از آنکه ماده «ص و ت» به باب تفعل در نمیآید و برخی نسخ به جای «متصوت»، «منصوب» آوردهاند، نسخ به جای آن از واژه «منعوت» استفاده کردهاند.
ترکیب جمله طبق عبارت صدوق روشن است، اضافه بودن «و هو عزوجل» در عبارت ایشان باعث میشود تردیدی در حال بودن عبارت «بالحروف غیر منعوت» برای خداوند (فاعل خلق و مرجع ضمیر «هو») باقی نماند.
طبق ترجیح نسخه موجود، عبارت «غیر متصوت» میتواند حال قلمداد شود و معنای این جمله در صورت اسم فاعل بودن این واژه، «خدا اسم را خلق
