... فَلا يَكُن أفضَلُ ما نِلتَ في نَفسِكَ مِن دُنياكَ بُلوغَ لَذَّة أو شِفاءَ غَيظٍ، ولكِن إطفاءَ باطِلٍ أو إحياءَ حَقٍّ، وَليَكُن سُرورَكَ بِما قَدَّمتَ، وأسَفُكَ عَلى ما خَلَّفتَ، وهَمُّكَ فيما بَعدَ المَوتِ.^۱
... نبايد بهترين چيز در نزد تو از دنيايت، رسيدن به لذّتى و يا گرفتن انتقامى باشد؛ بلكه بايد خاموش ساختن باطلى و يا زنده ساختن حقّى باشد. و بايد خوش‏حالى‏ات براى چيزى باشد كه [براى فردايت[ پيش فرستاده‏اى، و افسوست به خاطر چيزى باشد كه به جا گذاشته‏اى تا ديگرى بهره‏مند گردد [و تو حسابش را پس بدهى‏]، و غمت براى پس از مرگ باشد.
ايشان با نهی از هدف قراردادن لذّت‌ صِرف، يادآور مي‌شود که لذّت‌ها باید به سوی اهداف ارزشمند الهی و انسانی جهت بگیرند. از این حدیث فهمیده مي‌شود که انسان باید به گونه‌ای دیدگاه خود را اصلاح کند که بهترین هدفش در زندگی، رسیدن به آن لذّتی باشد که از ناحیة انجام عمل درست به دست مي‌آید. احتمالاً این لذّت‌، نوعی احساس مقدّس ناشی از تقرّب به خداوند در اثر خضوع نسبت به دستورهاي اوست. توجیه دیگر اين که لذّت‌ عمل به حقیقت و واقعیت، بادوام‌تر از لذّت‌هاي ظاهری زودگذر است. ادامة حدیث، تقویت این احساس خوب را به این مي‌داند که ارزیابی بعد از انجام دادن عمل نیز مثبت باشد و به اصطلاح، دوراندیشی لازم را داشته باشد؛ زیرا هر عملی که برای خداوند باشد و برای رسیدن به او، ماندگار است و در غیر این صورت، اگر به خاطر اهداف غیر الهی باشد (مثلا از سر ریاکاری باشد)، شاید لذّت‌ داشته باشد، ولی ماندگار نخواهد بود. مطلق لذّت‌ بردن نیز در این حدیث نهی نمی‌شود.
نتیجه اين که اگر در روایات متعددی، مخالفت با لذّت‌ یا درهم شکستن لذّت‌ توصیه مي‌شود، مراد از آن، این نیست که نظام اخلاقی اسلام، با لذّت‌ بردن مؤمنان، مخالفت

کسی که فلسفة زندگی‌اش بر خیر استوار باشد، نه هنگام دارا بودن برای لذّت‌ بیشتر به اعتیاد روی می‌آورد و نه هنگام فقر، برای فرار از درد. این یکی از نکات مهم در کاهش گرایش به اعتیاد است که متأسّفانه، کمتر مورد توجّه قرار می‌گیرد. به جهت اهمیت بحث، در ادامه به ابعادی از این بحث اشاره خواهیم کرد.

سه. نقد لذّت‌گرایی

در اسلام، شواهد روایی و قرآنی نشان مي‌دهند که لذّت‌ بردن صرفاً برای لذّت‌، «مجاز» نیست. انسان مؤمن، امور لذّتبخش را با توجّه به جنبة مؤثّر بودن لذّت‌ در نیل به سعادت نهایی خود انجام می‌دهد؛ اموري که به دلایل منطقی، مفید قلمداد می‌شود. مراد از «مجاز» در این جا متناسب بودن با رشد و سعادت بشری است. هر انسانِ مشتاق سعادت، در صورتی که هدفش از لذّت‌ بردن فقط همین باشد، نتیجة مفید و پایداری عایدش نخواهد شد. شاید لذّت‌گرایی حداکثری حتّي در امور مباح، انسان را از اهداف تعالی‌بخش غافل کند و اعتیاد به امور خوشایند و پرهیز از سختی‌ها را به ارمغان بیاورد. در این بخش، ضمن تقسیم لذّت‌ به مجاز و غیر مجاز، پیامدهای لذّت‌ غیر مجاز را از دیدگاه روایات و قرآن بررسی کرده‌ايم و سعی در تبیین کیفیت لذّتی خواهیم بود که به راستي لذّتبخش و ماندگار باشد. اگر افراد، به این لذّت‌ ناب و بدون پیامد منفی دست یابند و آن را تجربه کنند، از گرایش به اعتیاد ایمن می‌شوند. یکی از مشکلات این است که افراد نمی‌دانند برخی لذّت‌ها چه پیامدهای منفی‌اي دارند و برخی لذّت‌ها چه گوارا و خوش عاقبت‌اند! از این رو، تبیین این مسئله برای کاهش گرایش به اعتیاد، ضروری است.

لذّت‌ مجاز

به طور کلّی، هر احساس لذّتي‌ با توجّه به جنبة تأثیرگذاری آن در نیل به سعادت، مي‌تواند مجاز تلقی شود. توجّه به این مسئله از آن جهت مهم است که در صورت غفلت از هدفمندسازی لذّت‌، یا محدود کردن آن، زندگی به چرخة باطلی از لذّت‌طلبی صِرف تبدیل شود. امیرمؤمنان علیه السلام در نامه‌ای خطاب به ابن عبّاس،^۱ کلام حکیمانه‌ای در این زمینه دارد: