توجّه به مراتب ارزشمندی انسان در منابع دینی، پیامدهایی چون تقویت حسّ احترام‌ به خود و بهرمندی از پیامدهای آن، تقویت ایمان به خدا و توجّه جدّی به ارزش‌های ودیعه نهاده شده در افراد خواهد داشت. این ارزشمندی، ناشی از دریافت عطایایی است که در متون دینی از آنها به نعمت و توفیق یاد می‌شود. این توفیقات، انواع رفتارهای ارزشی اعم از سلبی و ایجابی ‌اند که ناشی از احساس احترام به خود مذهبی ‌اند. لذا در منابع دینی، اهتمام زیادی به تعمّق در ذات خود شده و شناخت خود ـ که از آن به «معرفة النفس» یاد می‌شود ـ ، به عنوان یکی از کلیدی‌ترین مؤلّفه‌ها در ارزشیابی خود، معرّفی شده است. در حدیثي از امام علي علیه السلام، شناخت ‌خود، از مفیدترین علوم شمرده شده است.^۱ بر این اساس، اگر کسی خود را بشناسد، نسبت به خود و استعدادهای ذاتی بالقوّه و بالفعل خويش، احساس خرسندی نموده، در صدد حفظ آنها بر خواهد آمد. امیرمؤمنان علیه السلام در همین زمینه مي‌فرمايد:
مَن عَرَفَ نَفسَهُ جاهَدَها، مَن جَهِلَ نَفسَهُ أهمَلَها. ^۲
هركه نفس خود را شناخت، به جهاد با آن برخاست و هر كه آن را نشناخت، به حال خود رهايش ساخت.
شناخت خود، به ناچار به شناخت پروردگار مي‌انجامد؛ زیرا آدمی به دنبال علّت اصلی ارزش‌های وجودی خویش است و اين به شناخت خداوند منتهي خواهد شد.^۳ عکس مطلب هم صادق است، چنان که قرآن کریم فرموده:
(وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ.
و همچون کسانى نباشيد که خدا را فراموش کردند و خدا نيز آنها را

اين خودبينى چيزى از نوع مكاشفة جوهر نفسْ است با زيبايي‌هاى معنوى‏اش، چيزى از نوع شهود يك موجود ملكوتى است، از نوع شهود موجودى است كه از عالم قدرت است، از عالم مافوق مادّه است، داراى نوعى جمال و بها و زيبايى است. اين احساس نوعى ادراك ارزش واقعى گوهر ذات است به عنوان ذاتى برتر.^۱
به طور عمده، فرضیّه این است که هر گاه ارزشیابی انسان از وجود صفات و خصائص ذاتی و اکتسابی خود مثبت باشد و این ویژگی‌ها را به عنوان یکی از آثار خالق هستی و همچنین به عنوان توفیقات و نعمت‌های الهی بنگرد، از هر گونه عمل پست و نهی‌شده اجتناب خواهد کرد؛ امّا شخصی که هر چه بیشتر احساس بی‌ارزشی و رهاشدگی داشته باشد، به انجام اعمالی که غیرمجاز محسوب می‌شوند، تمایل بیشتری خواهد داشت. همچنین است اگر احساس ارزشمندی کاذب داشته‌ باشد. این حقیقت، در حدیث امیرمؤمنان علیه السلام بیان شده است:
مَن كَرُمَت علَيهِ نَفسُهُ هانَت علَيهِ شَهَواتُهُ:
هر كه خويشتن را ارج نهد، شهوت‌هايش در نظر او بى‌ارج مي‌گردند.^۲
در مورد اين که احساس بی‌ارزشی می‌تواند زمینة هر عمل شرّی بشود نیز از امام هادی علیه السلام حدیثی هست که فرمودند:
مَن هانَتْ علَيهِ نَفسُهُ فلا تَأمَنْ شَرَّهُ:
هر كه براى خود ارزشى قائل نباشد، از شرّش ايمن مباش.^۳
در این دو حدیث، مادّة «هوان» به معنی «خواری» در مقابل کرامت و شرافت به کار رفته است و نشان می‌دهد که بین ارزیابی منفی افراد و جهت‌گیری به سمت گناه، رابطه وجود دارد.