به طور طبیعی، کسی که از خطرات و تهدیدات آینده بترسد، از منبع تهدید دوری خواهد کرد. در نتیجه از آسیب آن در امان خواهد بود. هر عملی که متعاقب آن، انتظار خطر و ضرر یا حتّي احتمال قوی وقوع آن باشد، مادام که تداوم داشته باشد، همواره صاحبش را رنج و عذاب خواهد داد و مانند مصرف کنندة مواد، جهت رهایی از این تشویش‌ها ممکن است عوض پرهیز از آن، بر عکس، به افزایش مصرف مبادرت ورزد و به طور کامل وابسته به مصرف شود؛ امّا در صورتی که ترس از عواقب اثر کند، تدابیر امنیّتی براي جلوگيري از مواجهه با آنها صورت خواهد گرفت، مانند: ترک مصرف و پرهیز از محیط‌های آلوده و معاشرت با افراد معتاد.
گذشته از اثرات مخرّب دنیوی، اثرات اخروی اعتیاد نیز قابل طرح است. از مهم‌ترین مسائلی که علاوه بر وضعیت زندگی ممکن است پیش‌ روی هر مصرف ‌کننده‌ای مطرح شود، آیندة قیامت است. وقتی بحث آخرت برای کسی مطرح باشد، بالتبع دوست دارد که سرای آخرت خود را که جاودانی هم هست، آباد کند. مصرف مواد هم یک رفتار ممنوع در شرع محسوب می‌شود، که هم تبعات دنیوی و هم اخروی دارد.

ـ رجا

مکانیزم دیگر، رجا و اشتیاق است. اگر انسان به پیامدهای مثبت ترک اعتیاد و یا دوری از آن توجّه نماید، در وی اشتیاق به ترک و دوری از آن شکل می‌گیرد و همین امر می‌تواند وی را در برابر وسوسة اعتیاد، مقاوم سازد و توان خویشتنداری‌اش را افزایش دهد. مفهوم «رجا»، همسنگ و هم‌رده با مفهوم «خوف» در ادبیّات اسلامی به وفور کاربرد دارد. در برابر میزان خوفی که در فرد مؤمن وجود دارد، انتظار می‌رود به همان میزان، امیدواری نیز وجود داشته باشد. بررسی لغوی این مفهوم نشان می‌دهد که «رجاء» در اصل به مفهوم «أمل (آرزو)» اطلاق می‌شود؛^۱ امّا در اصطلاح روایی و قرآنی به معنای «انتظار یک امر

دوراندیشی، سطح عمل ایده‌آل‌تری را نسبت به عبرت گرفتن به خود اختصاص داده است. در تمرین عملی حزم (دورانديشي)، نیازمند ارائة هدف‌هایی خواهیم بود که هنوز اتّفاق نیفتاده-اند.

يک / ۲. مکانیزم‌های تأثیر پیامدشناسی

ـ خوف

خوف یا ترس، مکانیزم مؤثّری در خویشتنداری مبتنی بر پیامدشناسی محسوب می-شود؛ چرا که قاعدة طبیعی افراد، کناره‌گیری و پرهیز از موضوع ترس است. در متون قرآن و حدیث، همین مفهوم کاربرد دارد. منظور از خوف به معنای کلّی، همان ترس از عملی شدن تهدیدها و پیامدهای ناخوشایند ناشی از اعمال در آینده است. ^۱ اگر فرد به پیامدهای منفی و ویرانگر ابتلا به اعتیاد واقف شود، در او ترس از اعتیاد شکل می‌گیرد. در بحث پیشگیری از اعتیاد باید تلاش کرد تا چهرة کاملی از عوارض و پیامدهای سوء مصرف را در همة سنین و طبقات ارائه کرد، که وظیفة هنرمندان و اصحاب جراید، ترسیم درست آن برای هر طبقه است. اگر از تبعات مصرف مواد، ترسیم درست و کاملی ـ که به گروه خاص سنّی یا شغلی اختصاص نداشته باشد ـ صورت بگیرد، می‌تواند برانگیزانندة خوف و هراس مطلوب باشد. وجود درجاتی از خوف، کنترل اوّلیه را ایجاد خواهد کرد. یکی از فوائد خوف که در احادیث مطرح شده، «امنیّت» است. در این جا امنیّت، ملازمة منطقی با خوف دارد. از سخنان امام علی علیه السلام است که فرمود:
اَلخَوفُ أمانٌ.^۲
ترس، مایة ایمنی است.
و نيز:
ثَمَرةُ الخَوفِ الأمنُ.^۳
میوه ترس، امنیت است.