ب. فرآیند خویشتنداری

تقوا در متون حدیثی به عنوان «رأس همة امور»^۱ ، «رأس حکمت»^۲ ، «رئیس اخلاق»^۳ و «افضل اعمال»^۴ نامیده شده است. همچنین توصیفات ارزشمندی مانند: از اخلاق انبیا بودن،^۵ رئیس همة نیکی‌ها،^۶ محکم‌ترین شالوده و پایه،^۷ برترین گنج،^۸ مایة رستگاری و سعادت ^۹ و در یک کلمه، بدون بدیل و جای‌گزین^۱۰ در بارة آن آمده است. صاحب این صفت در دنیا و آخرت، به چیزی نياز نخواهد داشت.^۱۱ علی القاعده باید نقش تقوا در کنترل رفتارهای پرخطر افراد، بسیار حیاتی باشد؛ امّا مهم، فرآیند شکل‌گیری تقواست که بايد ديد چگونه است.
از قرآن استفاده می‌شود که انسان باتقوا، وقتی در صحنة گناه قرار می‌گیرد، به واسطة یاد آوردن خدا از آن اجتناب می‌کند:
(إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ. ^۱۲

نیرویی است افسار گسیخته که منشأ شرّ و بدی است. بر اساس روایات، نیروی جهل و عقل بر سر تصاحب سرزمین نفس، دائماً در ستیزند.^۱ در همین زمینه از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده که فرمود:
العَقلُ صاحِبُ‏ جَيشِ‏ الرَّحمنِ، و الهَوى قائدُ جَيشِ الشَّيطانِ، و النَّفسُ مُتَجاذِبَةٌ بَينَهُما، فأيُّهُما غَلَبَ كانَت في حَيِّزِهِ.^۲
خِرَد، سردار سپاه رحمان است و هوس، فرمانده لشكر شيطان و هر يك نفس را به سوى خود مى‏كشاند. پس هر كدام پيروز شود، نفْس در طرف او قرار مى‏گيرد.
در حدیث دیگری آمده:
العَقلُ‏ و الشَّهوَةُ ضِدّانِ، و مُؤَيِّدُ العَقلِ العِلمُ، و مُزَيِّنُ الشَّهوَةِ الهَوى، و النَّفسُ مُتَنازِعَةٌ بَينَهُما، فأيُّهُما قَهَرَ كانَت في جانِبِهِ.^۳
خِرَد و شهوت، دو دشمن‌ اند. ياورِ خِرَد، دانش است و آرايندة شهوت، هوس. ميان اين دو بر سر نفْس كشمكش است و هر كدام چيره شود، نفس در جانب او قرار مى‏گيرد.
معلوم می‌شود که ریشة اصلی گرایش به اعتیاد، جهل و شهوت است. انسانی که فاقد شناخت صحیح و نیروی بازداری است، شهوت بر او چیره می‌شود و توان مقاومت در برابر وسوسة مواد را از دست می‌دهد. پس می‌توان نتیجه گرفت که با تقویت عقل، می‌توان از گرایش به اعتیاد پیشگیری کرد. اعتیاد در یک نظر کلّی بر اساس متون اسلامی، رفتاری جاهلانه است که علی رغم وجود مضرّات و آثار سوء آن، از فرد معتاد سر می‌زند. بنا بر این، عمده‌ترین کمک به افراد در زمینة پیشگیری از جهل، افزایش آگاهی و افزایش مهارت‌های خودکنترلی و یا خویشتنداری است.