الف. هیجانات حسّی و مادی

نخستین بُعد، بُعد مادی انسان است. این بُعد، خود دارای اجزای متعدّدی است که باید هیجان خاص خود را تجربه کنند تا هیجان کامل بُعد مادی و حسّی انسان تأمین گردد. امام صادق علیه السلام در بیان مصادیق نشاط مي‌فرمايد: «نشاط در ده چيز است: پياده‌روي، سواركاري، فرورفتن در آب، نگاه به سبزه، خوردن، آشاميدن، نگاه به زن زيباروي، آميزش، مسواك زدن و گفتگو با مردان».^۱
در نقل ديگري از ايشان، شستن سر با خطمي نيز اضافه شده است.^۲ اين عوامل، برخي ابعاد مختلف انسان را پوشش داده‌اند.
به نظر مي‌رسد که دو عنوان المشي (پياده‌روي) و الركوب (سوارکاري) به مسئلة تحرّك و جنب و جوش انسان مربوط مي‌شود. جسم و روان، رابطه‌اي تنگاتنگ با يكديگر دارند. بي‌تحرّكي و سستي بدن موجب خمودگي و كسالت روحي و رواني مي‌گردد. اين امر بويژه در عصر کنوني، بسيار به چشم مي‌خورد. سبك زندگي كنوني، بشر را به موجودي ايستا و بي‌تحرّك تبديل كرده است. در اين ميان، پياده‌روي، موجب تحرّك بدن مي‌گردد و خمودگي و سستي را از بين مي‌برد. سواركاري نيز موجب تحرّك بدني و از بين رفتن خمودگي مي‌گردد. همچنين سواركاري موجب هيجان بيشتر مي‌شود و از اين جهت، لذّت‌‌بخش نيز مي‌گردد كه در اين صورت مي‌تواند از دو جهت تأثيرگذار باشد: يكي تحرّك و ديگري هيجان. امام علی علیه السلام در ضمن روایتی، از سواری و سوارکاری به عنوان عامل ایجاد انبساط خاطر و نشاط یاد می‌کند. ^۳
پوست بدن و حسّ لامسه، بُعد ديگري از انسان است كه لذّت‌ مربوط به خود را مي‌طلبد و مي‌تواند موجب نشاط گردد. عنوان «الارتماس في الماء (فرورفتن در آب)»،

السرور يبسط النفس ويثير النشاط.^۱
شادی، روح را باز و نشاط را برمی‌انگیزد.
از پرسش‌های این بحث آن است که الگوی هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام کدامند؟ برای روشن شدن پاسخ این پرسش، اوّلاً باید دید هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام شامل چه اموری می‌شوند و دین از چه اموری به عنوان مصادیق سرور ـ که موجب انبساط و نشاط می‌گردد ـ ، یاد کرده است؟
در این باره باید گفت که برخی از روایات به معرفی مصادیق پرداخته‌اند که در ادامه به آنها می‌پردازیم؛ امّا پیش از آن باید دید این موارد چه اموری هستند و به چه بخشی از انسان مربوط می‌شوند و چه اثری دارند. بررسی این متون نشان می‌دهد که در الگوی هیجانات مثبت، نگاهی همه‌جانبه وجود دارد؛ بدین معنا که از دیدگاه اسلام، همة ابعاد وجودی انسان، هیجان خاص خود را دارند و همة ابعاد، به هیجان نياز دارند و برای تحقّق یک هیجان کامل، باید همة این ابعاد، هیجان خاص خود را تجربه کنند. این یکی از مسائل مهم در الگوی هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام است.
در این الگو، از یک منظر، هیجانات مثبت به دو بخش تقسیم می‌شوند: هیجانات حسی و مادی، و هیجانات عالی و معنوی. سرّ آن نیز این است که انسان، موجودی تک‌بُعدی نيست و دارای بُعد معنوی و الهی نیز هست که این بُعد نه تنها مخالف هیجان نیست، بلکه به هیجان نیاز جدّی دارد. بنا بر این، یکی از مؤلّفه‌های الگوی هیجانی اسلام، فراگیر بودن آن است و فراگير بودن، به اين معناست كه همة ابعاد وجودي انسان را شامل شود. هیجانی كه مي‌خواهد انبساط و نشاط را (به عنوان يكي از مؤلّفه‌هاي اساسي شادكامي) تأمين كند، بايد همة ابعاد وجودي انسان را پوشش دهد. برخورداري برخي ابعاد از لذّت‌ و محروميت برخي ديگر از آن، موجب اختلال در نشاط مي‌شود و تأثير آن را دچار مشكل مي‌كند.