۲. نشاط مثبت، عامل پیشگیری

بر اساس دیدگاه توحیدی، زندگی انسان مؤمن و هر چه به سمت توحید حرکت کند، دارای ویژگی‌های مثبت و ارزنده‌ای است. از جمله این ویژگی‌ها داشتن روحیة نشاط و شادابی در مؤمن است. بر اساس روایات اسلامی، انسان مؤمن، همواره متبسّم، خوش‌رو، بانشاط و شاداب است. فرد مؤمن، دارای رضامندی کامل از سرنوشت و زندگی است. نشاط و شادی یک نیاز ذاتی در بشر است و تجربه نشان می‌دهد که آدمی همواره دوستدار نشاط بوده و از کسالت و اندوه و بی‌حالی، فراری است. در دیدگاه اسلامی، انسان مؤمن همواره احساس نشاط دارد و نسبت به زندگی و سرنوشت خود نیز شادکامی را تجربه می‌کند.
نشاط، یکی از مؤلّفه‌های اساسی در عقل است که در برابر «کسل» قرار دارد. در حدیث معروف جنود عقل و جهل، از نشاط، به عنوان یکی از جنود عقل و از کسل، به عنوان یکی از جنود جهل یاد شده است: «النشاط وضده الکسل».^۱ در باره معنا و عوامل نشاط در ادامه سخن خواهیم گفت. آنچه در اینجا مهم است، جایگاه و اهمیت نشاط است. عقل، در اخلاق اسلامی جایگاه نخست را دارد و می‌توان آن را مادر اخلاق دانست که همة فضایل به آن برمی‌گردد. این که نشاط از جنود عقل است، نشان دهندة جایگاه بلند آن از نظر اسلام است. همچنین امیرمؤمنان علیه السلام در مطالبی که به همام تعلیم دادند، از «بعیداً کسله، دائماً نشاطه» به عنوان صفات مؤمنان یاد کردند. ^۲ این، نشان‌دهندة جایگاه این ویژگی در ایمان است.
از بررسی برخی منابع اسلامی به دست می‌آید که هیجانات مثبت، موجب «انبساط» و «نشاط»، و هیجانات منفی، موجب «انقباض» می‌گردند. بر اساس این منابع، لذّت‌‌ها و شادی‌ها نفس انسان را «بسط» مي‌دهند و «نشاط» به وجود می‌آورند. امام علی علیه السلام در این باره می‌فرماید:

این گروه به عنوان مردانی بدون بصیرت توصیف شده‌اند که رفتارهای بدون تدبیر و بدون دوراندیشی انجام می‌دهند و صرفاً به طور ناهشیار به دنبال فرار از موقعیت‌های شکست و ناکامی روانی‌اند.^۱
گریوز تأکید دارد که افراد معتاد، تواناییِ خلق شادی طبیعی را از دست داده‌اند و سعی دارند از مواد به عنوان وسیله‌اي برای سرخوشی استفاده نمایند. بر همین اساس، وی تأکید می‌کند که با برنامه‌های سختگیرانه و تحمیل ریاضت، مخالف است و معتقد است که باید به افراد معتاد، آموزش داده شود تا توجّه خود را از خاصیت شادی‌آور مواد به چیز دیگری جلب کنند و از اثرات اضطراب‌آور آن خلاص شوند.^۲
همچنین در مورد مصرف‌کنندگان کوکایین نیز گفته شده که آنها مردانی جاه‌طلب و به شدّت رقابتجو هستند که برای موفّق‌شدن، سخت کار می‌کنند، خطرکردن را دوست دارند و در زندگی از هوش خود استفاده می‌کنند. این گروه، از هر پدیدة منجر به افزایش نشاط و شادابی استقبال می‌کنند. آنها آمادة نشان‌دادن علائم بیگانگی از روانشان هستند و خود را مردانی پرانرژی، خودرهبر و متّکی به خود و مغرور می‌دانند و با کمال، زندگی می‌کنند. به علاوه گزارش داده‌اند که مواد، حالات روان‌شناختی موقّتی در آنها ایجاد می‌کند که چنان ‌جذّاب است که به نظرشان می‌رسد زندگی و رضایتمندی کامل در اختیار آنهاست، هرچند لحظه‌ای باشد، این تصوّر برای مصرف‌کنندگان بسیار نشاط‌بخش است.^۳
آیا اسلام، با تجربة شادی و نشاط موافق است؟ آیا در اسلام، الگوی زندگیِ با نشاط توصیه‌شده است؟ بر فرض پذیرش، چه عوامل بنیادیني برای ایجاد شادی و نهایتاً شادکامی در سبک زندگی اسلامی وجود دارد که می‌تواند نیاز به شادی و نشاط افراد را تأمین کند؟