داشته باشد. هر كس به خدا اطمينان داشته باشد، به او توكّل خواهد كرد ^۱ و به هر ميزان كه اطمينانش افزايش يابد، توكّلش نيز افزايش خواهد يافت. ^۲ آنچه موجب به وجود آمدن اطمينان مي‌گردد، شناخت و آگاهي است. انسان هنگامي مي‌تواند به چيزي اعتماد كند كه آن را بشناسد. امر ناشناخته نمي-تواند مورد اطمينان و اعتماد قرار گيرد. به همين جهت، مهم‌ترين عامل تقويت توكّل، شناخت و يقين است. در روايات بر اين مسئله تأكيد شده كه توكّل، از قوّت يقين فرد است ^۳ و لذا حُسن توكّل، نشانة حُسن يقين است. ^۴
هر چند عامل اصلي توكّل يقين است، امّا بايد توجّه داشت كه يقين، دامنة گسترده‌اي دارد و موضوعات متعدّد و متفاوتي را شامل مي‌شود. در روايات اسلامي، براي بسياري از مسائل، عامل يقين مطرح شده است. سؤال اين است كه چگونه ممكن است عاملي به نام يقين، در تماميِ اين موضوعات متفاوت، كارايي داشته باشد؟ پاسخ را بايد در موضوع و متعلّق يقين جُست. متعلق همة يقين‌ها يكي نيست. متعلّق هر يقيني، متناسب با همان موضوع شكل مي‌گيرد. اين يك اصل در تحليل نقش متفاوت و گستردة يقين است.
اگر بايد براي هر موضوعي، يقين متناسب با آن را به دست آورد، بايد ديد که يقين متناسب با توكّل چيست؟ براي پاسخ به اين پرسش بايد به معنا و حوزه‌هاي توكّل نگاهي دوباره بيندازيم. توكّل در حوزة تكوين، به اين معنا بود كه خير و شر امور، دست خداوند متعال است و در حوزة تشريع به معناي اعتماد به قوانين الهي است كه ممكن است از ديد ما پنهان باشد. از اين رو، شناخت متناسب با يقين اين است كه باور كنيم سود و زيان بشر، به دست خداوند متعال است. اگر چنين باوري شكل بگيرد، انسان به خداوند اعتماد

آنها می‌توانند گزند او را برطرف سازند؟ و یا اگر رحمتی برای من بخواهد آیا آنها می‌توانند از آن جلوگیری کنند؟ بگو خدا مرا کافی است و همة متوکلان تنها بر او توکّل می‌کنند) .
در اين آيات، حملة ديگرى به مشركان شده و بر يگانگى خداى تعالى در ربوبيت و عدم صلاحيت شركا براي ربوبيت احتجاج شده است. در آية نخست، شروع به اقامة حجت شده و قبل از اقامه، مقدّمه‏اى آورده كه حجّت ياد شده، مبتنى بر آن است؛ مقدمه‏اى كه خود خصم، آن را قبول دارد، و آن اين است كه خالق عالم، خداى سبحان است. چون خصم در اين مسئله، هيچ نزاعى ندارد، او هم معتقد است كه آفريننده، تنها خداست، و خدا در آفرينش، شريك ندارد، و شركاى ايشان به زعم ايشان، شريك در تدبير خلق‌اند، نه در آفرينش.
وقتى خلقت مستند به خدا باشد، پس آنچه در آسمان‌ها و زمين است، چه عين آنها، و چه اثرشان، مستند به خداى تعالى است. پس هر چيزى كه خير برساند و يا شر، هستى‏اش از خداست. هيچ کس نمى‏تواند جلو خيرى را كه خدا مى‏خواهد برساند بگيرد و يا شرّى را كه خداى تعالى مى‏خواهد به كسى برساند، جلوگيرى كند، براى اين كه گفتيم خير و شر هم، مخلوقى از خدا هستند، و كسى در خلقت، شريك خدا نيست تا در خلقت، مزاحم او شود، و يا جلو خلق كردن او را بگيرد و يا در خلقت چيزى از او پيش‌دستى كند.
بر همين اساس است که مي‌فرمايد: (قُلْ حَسْبِيَ اللهُ) .
در اين عبارت، پيامبر خدا صلی الله علیه وآله به توكّل بر خداى تعالى امر شده است، هم چنان كه عبارت بعد آن هم كه مى‏فرمايد (عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ)
، مؤيّد آن است. اين جمله در جاى نتيجة حجّت قرار گرفته و گويا فرموده: به ايشان بگو: من خدا را وكيل خود گرفتم، براى اين كه امر تدبير من به دست اوست، هم چنان كه امر تدبير خلقتم به دست وى است.^۱

عوامل تقويت توكّل

توكّل به معناي اعتماد است. لذا وقتي توكّل شكل مي‌گيرد كه اعتماد و اطمينان وجود