چیز باید برخي اطّلاعات در موضوعات خاص ـ که بعداً در بارة آنها سخن خواهیم گفت ـ کسب و سپس هنگام وسوسة اعتیاد، یادآوری شوند. این یادآوری موجب شناخت می-گردد و در نتیجه بازداری را به وجود می‌آورد.

ج. اصول عملی تقوا

در بحث‌های گذشته روشن شد كه عامل اساسي خويشتنداري اخلاقي، عقل است كه از دو مؤلّفة در هم تنيدة «تقوا» و «علم» تشكيل شده است. پرسشي كه رخ مي‌نمايد، اين است كه عقل چگونه موجب كنترل نفس و تنظيم رفتار مي‌گردد. تقوا كه بازوي بازداري عقل است، عنصري عمليّاتي نيست كه در عرض ديگر صفات قرار داشته باشد و مستقيماً به عنوان يكي از عناصر تنظيم رفتار عمل كند. تقوا، مفهومي عام و انتزاعي از مجموعه عناصري است كه به كنترل نفس و تنظيم رفتار مي‌پردازند. بنا بر اين، هر چند تقوا عامل تنظيم رفتار است، امّا مفهومي است عام و داراي برخي نيروهاي عمليّاتي كه در موقعيت‌هاي پيش آمده مداخله مي‌نمايند و به كنترل و تنظيم رفتار مي‌پردازند. از اين امور با نام اصول ياد مي‌كنيم. پس اصول كنترل نفس و تنظيم رفتار، عناصر عمليّاتي و اجرايي تقوا هستند كه در اين بحث برخي از آنها را بررسي مي‌نماييم.

يک. پیامدشناسی

از عوامل مهم و اساسی در تقویت خویشتنداری و پیشگیری از اعتیاد، شناخت پیامدهای اعتیاد است. وقتی فرد نتیجة معتاد شدن را ببیند و آیندة خود را تصوّر کند، قدرت خویشتنداری‌اش تقویت می‌شود. برای این، در معارف اسلامی، دو راه‌کار بیان شده است: عبرت و دورانديشي.

يک / ۱. راه‌های پیامدشناسی

ـ عبرت

یکی از توصیه‌های اخلاقی که در منابع قرآن و حدیث فراوان به چشم می‌خورد، «عبرت»

همانا اهل تقوا، آن گاه که وسوسه‌های شیطانی را دریافت کنند، خدا را به یاد آورده، به ناگاه بینا مي‌شوند) .
ابو بصير، معناي اين آيه را از امام صادق علیه السلام مي‌پرسد و حضرت در جواب وي مي‌فرمايد:
هو العبد؛ يهم بالذنب ثم يتذكر فيمسك فذلك قوله: (فإذا هم مبصرون) .
^۱
اين، [حال] بنده است كه قصد گناه مي‌كند. سپس [خدا را] به ياد مي‌آورد و در نتيجه دست نگه مي‌دارد. اين، [معناي] سخن اوست که : (و به ناگاه بينا مي‌شوند)
.
در روايت ديگري، امام باقر علیه السلام در پاسخ سؤال ابو بصير از معناي «يادكَرد خدا در همه حال» مي‌فرمايد:
يذكر عند المعصية يهم بها، فيحول ذكر الله بينه و بين تلك المعصية، وهو قول الله تعالي: (إن الذين اتقوا إذا مسّهم طائف من الشيطان تذكروا فإذا هم مبصرون)
^۲ ؛
هنگامي كه قصد معصيت كرده، [خدا را] به ياد مي‌آورد. از اين رو، ياد خدا ميان او و آن معصيت، فاصله مي‌اندازد. اين، همان سخن خداوند است كه مي‌فرمايد: (در حقيقت، آنان كه اهل تقوايند، آن‌گاه كه وسوسه‌اي از جانب شيطان بديشان رسد، [خدا را] به ياد مي‌آورند و به ناگاه بينا مي‌شوند)
.
در بارة اين آيه و مشابه اين معنا، روايات تفسيري ديگري نيز وجود دارند.^۳ مهم، اين است كه معادلة «يادآوري ـ بينش ـ بازداري» مربوط به پرهيزگاران است و نتيجة آن، بازداري است. پس در مقابله با اعتیاد نیز می‌توان از این معادله استفاده کرد. پیش از هر