یک. اصلاح تفسير از فقر و غنا

داشتن تعريفي دقيق و صحيح از فقر و غنا، از مسائل مهم و بنيادين پیشگیری است. از اشکالات مهم افراد معتاد، خطا در تفسیر از فقر و غنا است. فقر و غنا با توجّه به ماهيت انسان و ماهيت محلّي كه اكنون در آن قرار دارد(دنيا)، تعريفي خاص دارند. كسي كه مي‌خواهد از اعتیاد در امان باشد و یا رها گردد، بايد تعريف خود را با اين تعريف‌ها هماهنگ سازد. بنا بر اين، اين يك بحث «معناشناسي» است.
تفسير رايج در میان مردم و از جمله افراد معتاد و یا در معرض اعتیاد، این است که غنا را به معناي برخورداري از مال، امكانات و مسائل سخت‌افزاري زندگي، و فقر را به معنای محرومیت از آنها مي‌داند. اين تفسير، براي فقر و غنا، ماهيتي اقتصادي قائل است و معتقد است که انسانِ برخوردار از وسايل و امكانات لازم براي زندگي، غني و دارا شمرده مي‌شود و انسان فاقد آنها، فقير و ندار. متون دینی، این نوع از تفسير فقر و غنا را نیز بیان کرده‌اند؛ امّا منحصر به این نوع نیست و آن را در درجة نخست اهمیت نیز نمی-داند. پرسش اين است كه آيا این، معیار دارا و ندار در مقیاس انسان است؟
تفسير ديگري كه وجود دارد، تفسير روان‌شناختي است. بر اساس اين تفسير، فقر و غنا پيش از آن كه يك مفهوم اقتصادي و عيني باشند، يك مفهوم روحي و رواني‌اند. اساساً غنا به معناي بي‌نيازي است، نه دارايي؛ و فقر به معنای نیازمندی است، نه نداری. مال و ثروت، يكي از لوازم احساس بي‌نيازي است، نه اين كه معناي اصلي آن باشد. بر اساس اين تفسير، غنا يعني برخورداري از احساس بي‌نيازي در درون، و انسان غني، كسي است كه چنين احساسي دارد، هر چند از امکانات مادی بی‌بهره باشد؛ و فقر یعنی داشتن احساس نیازمندی در درون، و انسان فقیر کسی است که چنین احساسی دارد، هر چند از امکانات برخوردار باشد.
به همين جهت، يكي از كارهايي كه پيشوايان دين انجام مي‌داده‌اند، تصحيح ديدگاه نسبت به فقر و غنا بوده است. حضرت عيسي علیه السلام مي‌گويد: خادم من دست‌هاي من است و

و نعمت‌هاي انسان است. در حقیقت، سپاس‌گزاری، به عنوان یک عامل مبتنی بر داشته‌شناسی، نقش مهمّي در ایجاد رضامندی و کاهش گرایش به اعتیاد دارد. اگر بتوانیم افراد معتاد یا در معرض اعتیاد را به داشته‌ها و نعمت‌هایشان توجّه دهیم، احساس محرومیت از آنان رخت برخواهد بست و زمینة گرایش به اعتیاد (به عنوان عامل تسکین محرومیت) نیز از بین خواهد رفت.
به دیگر بیان، محور رضامندی، داشته‌های زندگی است. به همین جهت، شناخت داشته‌ها اهمیت فراوان دارد. صِرف داشتن، کفایت نمی‌کند؛ باید آن را شناخت. برخی افراد از داشته‌های خود بی‌خبرند. برخی افراد منفی‌بین، آنچه را دارند نمی‌بینند و بر نداشته‌های خود تمرکز می‌کنند. این امر، موجب برداشت نادرست از موقعیت فعلی می-گردد. با این کار، احساس محرومیت به وجود می‌آید و درد و رنج افزایش می‌یابد و در نتیجه، سطح رضامندی را کاهش مي‌دهد و به نارضایتی می‌کشاند. «وجود نعمت»، تأثير چنداني در رضامندي ندارد؛ «درك نعمت موجود»، عامل رضايت از زندگي است. بنا بر اين، راه رسيدن به احساس رضامندي، درك داشته‏ها و شناخت نعمت‏هاست. امام صادق علیه السلام در كلامي بنيادين مي‌فرمايد:
كَم مِن مُنعَمٍ علَيهِ وهُو لا يَعلَمُ!^۱
بسا كسى كه نعمتى به او ارزانى شده و خودش نمى‌داند.
از اين حديث مي‌توان دليل نارضايتي را به دست آورد و راهبرد رضامندي را نيز تعيين كرد. دليل نارضايتي، ناآگاهي از داشته‌هاي موجود است و راهبرد رضامندي، درك داشته‌هاست. واقعيت اين است كه زندگي انسان (بويژه انسان مؤمن) تهي و خالي نيست. نعمت‏هاي فراواني در زندگي انسان وجود دارند كه مي‏توانند احساس خوش‌بختي را به انسان بدهند؛ ولي چون ناشناخته‏اند، تأثير خود را ندارند. از این رو باید آنها را شناخت تا رضامندی به دست آيد. در ادامه، عوامل مؤثّر در داشته‌شناسی را بررسی خواهیم کرد.