شناخته مى شود . ^۱
ابن اكفانى ، قسم ديگر علم حديث ، يعنى «علم الحديث روايةً» را اين گونه تعريف كرده است :
علمى است كه از گفتار و افعال نبى صلى الله عليه و آله و روايت و ضبط و تحرير الفاظ آنها بحث مى كند . ^۲
براى علم حديث ، بدون تقسيم مذكور ، تعاريف ديگرى نيز شده كه شايد بهترين آنها تعريف عزّ الدين بن جماعه ^۳ باشد . وى اين علم را اين گونه تعريف كرده است :
علم به قوانينى كه به واسطه آنها ، احوال سند و متن حديث ، دانسته مى شود . ^۴
بنا بر اين ، موضوع اين علم ، سند و متن حديث است و غايت آن ، شناخت حديثِ صحيح از غير صحيح .
علم حديث از جهت درايه ، انواع متعددى از علوم را به اعتبار احوال و عوارضى كه بر سند و يا متن حديث عارض مى گردند ، زير مجموعه خود قرار داده است .
اكثر انواع مزبور ، با علم رجال مرتبط اند . براى درك بهتر ارتباط آنها ، انواع مزبور را مى توان به دو دسته تقسيم نمود :

روايت كننده احاديث اند ، نصف ديگر علم حديث . ^۱
در كشف الظنون ، در تفسير سخن فوق گفته شده كه حديث ، عبارت است از سند و متن ، و سند ، عبارت است از راويان . بنا بر اين ، شناخت احوال راويان ، نصف علم حديث است . ^۲
در اين گفتار ، ابتدا به بررسى رابطه علم حديث با علم رجال مى پردازيم و سپس به رابطه اين علم با علم تاريخ .

علم رجال و علم حديث

اين دو علم ، از جهتى با يكديگر مرتبط اند و از جهتى ديگر ، با يكديگر متفاوت . بنا بر اين ، هر يك از دو جهت مذكور مى بايد جداگانه مورد بررسى قرار گيرد .

الف) ارتباط علم رجال با علم حديث

براى آن كه اين ارتباط ، دقيقا معلوم گردد ، ابتدا مى بايد «علم الحديث» را تعريف كنيم . ابن اكفانى (م ۷۴۹ ق) ^۳ بر اساس تقسيمى كه مورد قبول ساير علماى بعد از وى قرار گرفته ، علم حديث را به دو قسم : «علم الحديث درايةً» و «علم الحديث روايةً» تقسيم نموده است . وى علم حديث از جهت درايه را اين گونه تعريف كرده است :
علمى است كه به واسطه آن ، حقيقت روايت و شروط و انواع و احكام آن ، و حال و شرايط راويان ، و انواع مرويات و آنچه كه متعلّق به آنهاست ،