صحيحه ، تأليف ابو نصر احمد بن محمّد بن حسين كلاباذى (م۳۹۸ ق) . ^۱
۴ . التعديل والتجريح لمن روى عنه البخارى فى الصحيح ، تأليف ابو وليد سليمان بن خلف باجى اندلسى (م ۴۷۴ ق) . ^۲

۴ . صحيحُ مسلم

الف) معرّفى اجمالى كتاب : مؤلّف اين كتاب ، ابو الحسين مسلم بن حجاج قُشيرى نيشابورى (م ۲۶۱ ق) است و بين اهل علم و حديث مشهور است كه اين كتاب ، بعد از صحيح البخارى ، بهترين كتابى است كه در خصوص احاديث صحيح نوشته شده است .
عدّه معدودى چون ابو على حسين بن على نيشابورى (استاد حاكم نيشابورى) و برخى از شيوخ اهل مغرب ، قائل به تقدّم اين كتاب بر صحيح البخارى شده اند و صحيح مسلم را به جاى صحيح البخارى ، صحيح ترين كتاب بعد از قرآن مجيد دانسته اند . ^۳
تعداد احاديث اين كتاب ، با احتساب تكرارهاى آن به طُرُق مختلف ، ده هزار حديث است و برخى هم دوازده هزار حديث گفته اند و بدون احتساب تكرارهاى آن ، چهار هزار حديث ، و با شمارش دقيق محقّق كتاب شيخ محمّد فؤاد عبد الباقى شامل ، ۳۰۳۳ حديث مى شود . ^۴
در اين كتاب ، احاديث مرفوعى كه به صورت تعليق روايت شده اند ، نسبت به صحيح البخارى بسيار كم تر است و تعداد آنها از چهارده حديث تجاوز نمى كند ^۵ ؛

و اغلب ايرادهاى مزبور را دار قُطنى وارد كرده است .
ابن حجر ، تمام اين احاديث را يك جا در هدى السارى نقل كرده و به دفع ايرادهاى مزبور و پاسخگويى به آنها پرداخته است ^۱ ؛ امّا خود وى نيز اعتراف كرده است كه اگر چه از اكثر احاديث مزبور ، ايرادهاى گرفته شده ، مندفع است ؛ ليكن دفع ايراد از تعداد اندكى از آنها ، بسيار مشكل و دشوار است و از تعدادى ديگر ، پاسخْ احتمالى است . ^۲
امّا در نهايت ، چنان كه استاد احمد شاكر گفته است ، در اين كتاب و نيز صحيح مسلم ، حديثى كه ضعيف و مردود باشد ، وجود ندارد ؛ بلكه همين احاديثى هم كه مورد انتقاد دار قُطنى و ساير حافظان حديث بوده ، بر اين معنا حمل مى گردند كه در درجه عالى از صحّتى كه مؤلّف اين كتاب ، ملتزم به آن بوده است ، داخل نمى شوند ؛ واگرنه در صحّت فى نفسه اين گونه احاديث ، هيچ مخالفى وجود ندارد . ^۳
كتاب هاى خاصّى كه در مورد راويان احاديث صحيح البخارى تأليف شده اند ، عبارت اند از :
۱ . أسماء من روى عنهم البخارى فى الصحيح ، تأليف عبد اللّه بن عدى جرجانى (م۳۶۵ ق) . ^۴
۲ . ذكر أسماء التابعين ومن بعدهم ممن صحّت روايته من الثقات عند البخارى ، تأليف ابو الحسن على بن عمر دار قُطنى (م۳۸۵ ق) . ^۵
۳ . الهداية والإرشاد فى معرفة أهل الثقة والسداد الذين خرج لهم البخارى فى