۷ . رجال شهرها

مراد از اين نوع كتاب ها ، كتاب هايى است كه فقط به شرح حال رجال شهر معيّنى ، مثل بغداد يا مرو يا قزوين يا نيشابور يا هرات پرداخته اند .
موضوع اين نوع كتاب ها ، تنها محدّثان و راويان احاديث نيست ؛ بلكه شامل فقها و شعرا و ادبا نيز مى گردد ؛ ليكن چون اغلب مؤلّفان اين نوع كتاب ها ، خود از محدّثان مشهور بوده اند ، به شرح حال راويان و محدّثان ، عنايت ويژه اى داشته اند . به همين جهت ، اين گونه كتاب ها نيز در شمار مصادر علم رجال محسوب گرديده اند .
آنچه كه اهمّيت اين كتاب ها را مضاعف مى گرداند ، آن است كه مؤلفان اين نوع كتاب ها ، از اهالى همان شهرى بوده اند كه به شرح حال رجال آن اقدام كرده اند و معلوم است كه ساكن يك شهر ، بهتر و دقيق تر از ديگران مى تواند اطّلاعات مربوط به رجال آن شهر را جمع آورى كند ؛ بخصوص اطّلاعات مربوط به رجال معاصر خود را . ^۱
اوّلين تأليف در اين نوع از مصادر علم رجال ، ظاهرا كتاب تاريخ مكّة ، تأليف ابو الوليد محمّد بن عبد اللّه ازرقى (م بعد از ۲۴۴ ق) باشد . ^۲ اين كتاب ، به چاپ رسيده است .
كتابهاى موجود و متداول اين نوع مصادر رجالى ، عبارت اند از :
الف) تاريخ بغداد ، تأليف ابو بكر احمد بن على بن ثابت ، معروف به خطيب بغدادى (م۴۶۳ ق) .
اين كتاب ، بسيار مفصّل است ، به گونه اى كه در چهارده مجلّد به چاپ رسيده

حرف «الف» ، نام «احمد» و در حرف ميم ، نام «محمّد» به دليل شرافت اين دو نام بر ساير نام ها مقدّم شده است .
بهترين و جامع ترين كتاب در اين نوع از تأليفات رجالى ، همين كتاب است و كتاب هاى زيادى در تهذيب و تلخيص اين كتاب نوشته شده اند كه در ذيل به معرّفى دو كتاب كه از همه مهم تر و متداول ترند ، خواهيم پرداخت .
ج) تهذيب التهذيب ، تأليف شيخ الاسلام شهاب الدين ابو الفضل احمد بن على عسقلانى ، معروف به ابن حَجَر (م۸۵۲ ق) .
اين كتاب ـ چنان كه پيش از اين گفته شد ـ تهذيب و تلخيص كتاب تهذيب الكمال فى أسماء الرجال است . ابن حجر در اين كتاب ، احاديثى را كه مزى با اسناد خودش در شرح حال راويان نقل كرده است و نيز برخى از مشايخ و شاگردان غيرمعروف راويان را حذف نموده است .
به طور خلاصه ، ابن حجر در اين كتاب ، بيشترين همّت خود را به ذكر جرح و تعديل و آنچه كه موجب شناخت اسناد متّصل و تمييز آنها از اسناد منقطع مى شود ، معطوف داشته است .
د) تقريب التهذيب ، تأليف ابن حجر .
كتاب تهذيب التهذيب ، با آن كه تلخيص كتاب تهذيب الكمال است ، بسيار حجيم و مشتمل بر بيش از يك سومِ كتاب مذكور است كه در دوازده مجلّد به چاپ رسيده است . از اين رو ، ابن حجر اقدام به اختصار ديگرى از كتاب تهذيب الكمال نمود و آن را تقريب التهذيب نام نهاد . اين كتاب ، به معناى واقعى مختصر و بسيار نفيس است .
ابن حجر ، در اين كتاب ، در شرح حال هر راوى ، اغلب بيش از يك يا دو سطر مطلب ذكر نكرده است و آنچه كه ذكر كرده ، عبارت است از : نام راوى و مشهورترين نسب و نسبت راوى ، طبقه وى ، تاريخ وفات وى ، و حال وى از جهت وثاقت و يا ضعف .