نگرديده است ^۱ . بخارى ، معمولاً در شرح حال راويان ، نمونه اى از روايات آنان را ذكر كرده است و برخى از مشايخ و شاگردان آنان را نيز نام برده است .
ج) الجرح والتعديل ، تأليف عبد الرحمان بن محمّد بن ادريس حنظلى رازى ، معروف به ابن ابى حاتم رازى (م ۳۲۷ ق) .
اين كتاب ، جامع ترين اثر در جرح و تعديل است و مؤلّف آن از التاريخ الكبير بخارى پيروى كرده است ، جز اين كه وى به خلاف بخارى ، از الفاظ جرح و تعديل ، بسيار استفاده كرده است و اقوال عدّه زيادى از علماى جرح و تعديل را در شرح حال راويان ، نقل كرده است . ^۲
ابن ابى حاتم ، كتاب خود را با رعايت حروف معجم ، بر اساس حرف اوّل نام راويان و سپس نام پدران آنان مرتّب كرده است . وى اسامىِ صحابيان را نيز در هر يك از حروف معجم ، مقدّم داشته است . مؤلّف پيش از بيان شرح حال راويان ، مقدّمه مفصّلى در قواعد جرح و تعديل و شرح حال خصوصِ ائمه جرح و تعديل ، ذكر كرده است كه به «تقدمة المعرفة لكتاب الجرح والتعديل» معروف است . اين كتاب ، شامل شرح حال ۱۸۰۴۰ راوى است .

۴ . كتاب هاى خاص ضعفا

مراد از اين گونه كتاب ها ، كتاب هايى است كه فقط به شرح حال راويان ضعيف پرداخته اند . اين كتاب ها را به دو دسته كلّى مى توان تقسيم كرد : يك دسته ، كتاب هايى كه تنها به ذكر راويان ضعيفى پرداخته اند كه ضعف آنان ، نزد ائمه جرح و تعديل ، ثابت شده است و دسته ديگر ، كتاب هايى است كه در دايره اى وسيع ، علاوه بر شرح حال راويان ضعيف دسته اوّل ، به شرح حال كلّيه راويانى پرداخته كه

نشده است ؛ امّا به دليل شخصيت ممتاز ابن معين و تقدّم زمانى وى ، اين كتاب با وجود حجم كم ، بسيار مهمّ است و از مصادر مهمّ اغلب كتاب هاى رجالى اى است كه بعد از يحيى بن معين تأليف شده اند .
كتاب دوم ، مجموعه اى است از اقوال ابن معين در مورد جرح و تعديل رجال و ذكر نام راويانى كه به كُنيه اشتهار داشته اند و يا به عكس ، ذكر كنيه راويانى كه به نام اشتهار داشته اند ، و نيز ذكر نسبت هاى رجال ، و اين كه فلانى صحابى بوده و فلانى تابعى و مسائلى ديگر از اين قبيل .
اين كتاب نيز از هيچ ترتيبى برخوردار نيست و مانند كتاب اوّل ، از اهمّ مصادر كتاب هاى رجالى اى است كه بعد از ابن معين تأليف شده اند .
اقوال ابن معين در اين كتاب را «ابو الفضل عبّاس بن محمّد دورى» گردآورى كرده است .
ب) التاريخ الكبير ، تأليف ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعيل بخارى (م ۲۵۶ ق) ، صاحب كتاب معروفِ صحيح البخارى .
اين كتاب ، مجموعه اى است در شرح حال ۱۲۳۱۵ راوى كه به ترتيب حروف معجم مرتّب شده است ؛ ليكن تنها بر اساس رعايت حروف اوّل نام راويان و نام پدرشان ، مرتّب شده است . البته مؤلّف ، راويانى را كه نامشان «محمّد» بوده ، به سبب بزرگ داشتن نام پيامبر صلى الله عليه و آله ، مقدّم داشته است .
بخارى در شرح حال راويان كم تر از الفاظ جرح و تعديل استفاده كرده و الفاظ جرحى كه وى استفاده كرده است ، بسيار لطيف و ملايم اند ؛ مانند : «فيه نظر» و «سكتوا عنه» ، و شديدترين لفظ وى در جرح ، «منكر الحديث» است .
برخى از متأخّران گمان كرده اند در مواردى كه بخارى در بيان حال راويان ، سكوت كرده و از الفاظ جرح و تعديل استفاده نكرده است ، به معناى وثاقت آن عدّه در نزد وى است ؛ ليكن نزد علما ، چنين تلقّى اى از سكوت بخارى ، ثابت