گفتار سوم : مشروعيت بحث از رجال

از آن جا كه در اين علم ، احوال راويان بررسى مى شود و همان گونه كه از صدق آنان سخن گفته مى شود ، از كذب برخى از آنان نيز سخن گفته مى شود و همان گونه كه برخى از آنان ، به واسطه بررسى مزبور ، توسط ناقدان و حديث شناسان تعديل مى گردند ، برخى ديگر نيز جرح مى شوند ، برخى از زاهدانِ صوفىْ مسلك ، چون : ابو بكر بن خلاّد ، ابو تراب نخشبى و يوسف بن حسين رازى تصوّر مى كردند كه اين علم ، علمى مُنكر است و اجتناب از آن ، واجب ؛ زيرا اساس اين علم بر غيبت و آشكار كردن معايب راويان است و خداوند متعال ، از تمامى اينها در قرآن كريم ، نهى كرده است .
بر اساس همين تصوّر ، زاهدان مذكور ، ائمه علم جرح و تعديل و حديث شناسان عصر خود را مورد انتقاد قرار داده ، به آنها اعتراض مى كردند كه : چرا غيبت مى كنند؟! براى مثال ، ابو بكر بن خلاّد ، يحيى بن سعيد قطان (۱۲۰ ـ ۱۹۸ ق) ^۱ را و ابو تراب نخشبى ، احمد بن حنبل (۱۶۴ ـ ۲۴۱ ق) ^۲ را مورد اعتراض قرار داد . ^۳
چنين توهّمى ، ناشى از جهالت به مصالح اسلام و منافع عموم مسلمانان است و ادلّه زيادى بر جواز جرح و تعديل و بطلان توهّم مذكور ، دلالت دارند كه در زير به نقل مهم ترين آنها مى پردازيم :
۱ . خداوند متعال در قرآن كريم فرموده است :
إِن جَآءَكُمْ فَاسِقُم بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُواْ . ^۴ اگر شخص فاسقى خبرى براى شما آورد ، نيكْ وارسى كنيد .

و در تعريف آن قرار داده اند . ^۱
برخى ديگر از معاصران نيز بعد از نقل تعريف علم جرح و تعديل ، علم تاريخ راويان را به گونه اى ناقص و نارسا ، با اطلاق نام علم رجال حديث بر آن ، معرّفى و تعريف كرده اند . ^۲
اين عدّه از معاصران ، اگر چه خود نگفته اند كه علم تاريخ راويان را با اطلاق نام علم رجال حديث بر آن تعريف كرده اند ، ليكن از جدا تعريف كردن علم جرح و تعديل توسط آنان ، اين نكته به دست مى آيد كه مراد اين عدّه از ذكر علم رجال حديث و ارائه تعريفى مستقل از آن در برابر علم جرح و تعديل ، علمى است كه به بحث هاى تاريخى در مورد راويان مى پردازد و اين ، همان علمِ تاريخ راويان است .

نام هاى ديگر علم رجال حديث

در اصطلاح علما و محدّثان ، علم رجال حديث به «علم أسماء الرجال» اشتهار يافته است ؛ ليكن از اين علم به علم احوال راويان حديث نيز ياد گرديده است ^۳ . نام هاى ديگرى نيز چون : تاريخ روات ، تاريخ رجال ، «تاريخ المحدّثين» ، «علم الجرح والتعديل» و «علم الرجال» نيز بر اين علم ، اطلاق مى گردد .
نام اخير ، در ابتدا در معناى وسيع ترى از موضوع علم رجال حديث ، استعمال مى شده است ؛ بدين معنا كه موضوع علم رجال ، شامل ذكر احوال بزرگان و علمايى كه محدّث نبوده اند نيز مى شده است ؛ امّا در عصر حاضر ، مراد از آن ، همان علم رجال حديث است و استعمال آن ، رايج تر از ساير تعبيرات مذكور است و نگارنده نيز در اين كتاب ، بيشتر از همين تعبير استفاده كرده است .