است . از اين رو ، خواصّ دانش حقيقى و آثارش ، بر آن ، مترتّب مى گردد ، كه از مهم ترينِ آنها بيم از خداوند متعال است :
«إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَـؤُاْ . ^۱ از بندگان خدا ، تنها دانايااند كه از او بيم دارند» .
در كلام پيامبر خدا ، حكمت حقيقى ، عينا بر اين اثر ، منطبق شده است ، آن جا كه مى فرمايد :
خَشيَةُ اللّهِ رَأسُ كُلِّ حِكمَةٍ . ^۲ بيم از خداوند عز و جل ، اساس هر حكمتى است .
حكمت حقيقى ، جاذبه اى عقلانى بر ضدّ كشش هاى نفسانى است ^۳ كه هر اندازه در جان انسانْ قوّت يابد ، به همان اندازه ، تمايلات نفسانى در او ضعيف مى شوند ، ^۴ تا آن جا كه كاملاً از بين مى روند . ^۵ در اين حال است كه عقل به طور كامل ، زنده مى گردد ^۶ و زمام انسان را به دست مى گيرد و از آن پس ، زمينه اى براى انجام دادن كارهاى ناشايست ، در وجود انسان ، باقى نمى مانَد . در نتيجه ، حكمت ، با عصمت ، همراه مى گردد ^۷ و در نهايت ، همه

لَفِى ضَلَـلٍ مُّبِينٍ . ^۱ بى گمان ، [ خدا] بر مؤمنان در برانگيختن فرستاده اى از ميان خود ايشان ، منّت نهاده است ، كه آياتش را برايشان مى خواند و آنها را پاكيزه مى گرداند و به ايشان ، كتاب و حكمت مى آموزد ، هرچند پيش از آن ، در گم راهىِ آشكارى بودند» .

۲ . حكمت عملى

حكمت عملى ، برنامه عملىِ رسيدن به مرتبه انسان كامل است. از نگاه قرآن و احاديث ، هم دانش و هم عملى كه مقدّمه تكامل انسان اند ، «حكمت» ناميده مى شوند ، با اين تفاوت كه دانش ، پلّه نخست تكامل ، و عمل ، پلّه دوم آن است . احاديثى كه حكمت را به فرمانبرى از خداوند متعال ، مدارا با مردم ، دورى از گناهان ، و اجتناب از نيرنگْ تفسير كرده اند ، به اين نوع از حكمت ، اشاره دارند . ^۲

۳ . حكمت حقيقى

حكمت حقيقى ، نورانيّت و بصيرتى است كه در نتيجه به كار بستنِ حكمت عملى در زندگى ، براى انسان ، حاصل مى گردد . در واقع ، حكمت علمى ، مقدّمه حكمت عملى ، و حكمت عملى ، سرآغاز حكمتِ حقيقى است و تا انسان بدين پايه از حكمت نرسيده است ، حكيمِ حقيقى نيست ، هر چند بزرگ ترين استاد حكمت باشد .
حكمت حقيقى ، در واقع ، همان جوهر دانش و نورِ دانش و دانشِ نور