می‏شود و به اضطراب و ناآرامی روانی کشیده می‏شود که خود می‏تواند آسیبی جداگانه به شمار آید.

آسیب مهمّ دیگر، فراغت و بیکاری اجباری سالمندان پیر است. ایشان یا بازنشسته شده یا توان کار را از دست داده و از این رو، ساعت‏های فراوانی را بدون اشتغال مفیدی، سپری می‏کنند. بویژه در دنیای کنونی که شمار فرزندان، کمتر و دل مشغولی‏های آنان به گونه‌ای بیشتر شده که کمتر فرصت می‌یابند با پدر و مادرشان ارتباط داشته باشند، این آسیب بیشتر رخ می‏نماید. شاید سفارش برخی احادیث به اُنس گرفتن فرزندان با پدر و مادر، به منظور رفع همین مشکل است. البتّه فعّالیت‏های اجتماعی و خیریّه می‏تواند این آسیب را بزداید، هر چند جایگزین کار اقتصادی نمی‏شود.

آسیب کنار زده‌شدن و احساس بیهودگی نیز از زندگی سالمندی جدا نیست. شخصی که ده‌ها سال، یک اداره یا کارگاه و کارخانه را مدیریت کرده، در اوج تجربه و توانایی فکری بازنشسته می‏شود و شاهد مدیریت فردی است که گاه در اندازه وی نیست و چندان توجّهی هم به او نمی‏کند. گاهی حتّی فرزندان در خانه و همسر نیز توجّهی به سخنان او و راه‌نمایی‏هایش نمی‏کنند و به تدریج، او را منزوی می‏سازند، غافل از این که وجود سالمند مسلمان، به تنهایی کافی است که عذابی را از قومی دور کند، همان که در عرف ما به بابرکت بودن سالمندان مشهور شده است.

گفتنی است چند حدیث، دو خصیصه را در انسان، پیر ناشدنی دانسته اند: حرص زدن و آرزو کردن. آری، اگر انسان از آغاز زندگی این دو را

نارحتی‏های خانوادگی از عوامل پیری دانسته شده است. اموری که با روح و جان انسانی ارتباط دارد و تأثیرات مخرّبشان بر کالبد انسان، قابل انکار نیست. احادیث فصل دهم همچنین رعایت نکردن برخی امور بهداشتی و تغذیه نادرست را از عوامل پیری زودرس و فرسودگی انسان دانسته‌اند؛ اموری مانند شام نخوردن، خوردن گوشت مانده بو گرفته، آمیزش جنسی فراوان، آمیزش جنسی با افراد پیر، نشستن بر جای نمور، بالا رفتن از پلّه و با شکم پر به حمّام رفتن.

گفتنی است در هر صورت، عمر زیاد، آثار خود را بر بدن می‏گذارد؛ امّا می‏توان با رعایت این امور، آن را به تاخیر انداخت یا از شدّت آن کاست.

فصل سیزدهم: پیامدهای پیری و آسیب‏های آن

پیری با ناتوان شدن تدریجی و چه بسا کاستی عقل^۱ و زوال آن، از دست دادن توان تولید مثل و فراوان شدن بیماری‌ها یا مزمن شدن آنها همراه است. قدرت بدنی اشخاص پیر و در نتیجه قدرت کار آنان کاسته می‏شود و این موجب وابسته شدن آنان به دیگران می‏گردد. اگر سالمندی، اندوخته مالیِ در خور یا پشتیبان قوی و مناسب نداشته باشد، افزون بر اینها باید با فقر نیز دست و پنجه نرم کند. هزینه‏های درمان و مراقبت و انتظارات فرزندان و نوادگان، گاه به اندازه‏ای می‏رسد که سالمند ثروتمندِ تولید کننده را نیازمند کسانی می‏کند که سالها هزینه شان را تامین می‏کرده است. این آسیب، گاه به وسیله عوامل محیطی یا اعتقادی تشدید