نیز در کاربرد دوم، دو معنا دارد: ۱. شناخت‏هاى عقلى که حجّت الهى و معیار سنجش ارزش انسان و کارهاى اویند، ۲. عمل کردن به مقتضای قوّه عاقله و انجام کارهاى خردمندانه.^۱

اکنون با در نظر گرفتن کاربردهاى عقل در احادیث و تأمّل در احادیثی که در چهار بند گذشته ارائه شدند، مى‏توان به این نتیجه دست یافت که معناى «عقل» در همه آنها یکسان نیست؛ بلکه مراد از «عقل» در بند اوّل و چهارم، عقل عملى یعنى معناى سوم از کاربرد اوّل است که بِدانها اشاره شد.

همچنین مقصود از «عقل» در بندهای دوم و سوم، معناى اوّل و دوم از کاربرد اوّل این واژه است.

۲. ضرورت پژوهش‏هاى میدانى

با عنایت به اهمّیت موضوع، با در نظر گرفتن این که صدور احادیثِ یاد شده قطعى نیست، از پژوهش‏هاى میدانى مى‏توان به عنوان قرینه‏اى برای وثوق به صدور آنها از معصوم و حلّ اختلافاتى که میان برخى از آنهاست، بهره گرفت. در هر حال، پژوهش‏هاى میدانى در این باره مهم و ضرورى اند.

۳. سایر عوامل مؤثّر در کاهش و رشد عقل

مقاطع مختلف زندگى، تنها بخشى از عوامل افزایش و یا کاهش رشد عقلى هستند؛ ولى در احادیث اهل بیت علیهم السلام عوامل متعدّدى براى تقویت عقل و نیز آسیب‏هاى فراوانى براى آن بیان شده‌اند که در این جا مجال طرح آنها نیست.^۲

حدیثى از امام على علیه السلام آمده است:

۰.رَأىُ الشَّیخِ‏ أحَبُّ‏ إلَىَّ مِن جَلَدِ الغُلامِ.^۱

در نزد من، نظر پیر، از تیزى جوان، محبوب‌تر است.

و در حدیثی دیگر مى‏فرماید:

۰.رَأىُ الشَّیخِ أحَبُّ إلَىَّ مِن حیلَةِ الشَّابِ.^۲

در نزد من، نظر پیر، از چاره‏جویى جوان، پسندیده‏تر است.

امّا چنان که اشاره شد، نیروى عقل در همه سالمندان، جوان نمى‏شود؛ بلکه این امر به سالمندانى اختصاص دارد که عوامل تقویت عقل را در جوانى فراهم کرده‏اند. سالمندانى که عمرى را در جهالت و بطالت گذرانده‏اند، سالمندى، نه تنها قدرت اندیشه آنان را تقویت نمى‏کند، بلکه همان طور که در حکمت علوى ملاحظه شد، بماند، چون پیر شود، بی‏خردى در او جوان مى‏گردد.

۱. معناى «عقل»

واژه «عقل» در احادیث اهل بیت علیهم السلام گاه در ادراک‌کننده‌ها و گاه در ادارک شونده‌ها به کار رفته است:

عقل، در کاربرد اوّل، سه معنا دارد: ۱. نیرویى که معیار تکلیف الهى است (در برابر جنون)، ۲. نیرویى که مبدأ تعقّل و اندیشه مى‏شود، ۳. نیرویى که انسان را به انتخاب ارزش‏هاى اخلاقى دعوت مى‏کند وعقل عملی نامیده می‌شود.