پسندیده» برشمرد؛^۱ سخنی که عین یا مضمون آن در احادیث دیگر نیز آمده است، از جمله امیر مٶمنان علیه السلام با تأکید بر این که خداوند جهاد را بر مردان و زنان نوشته است، جهاد مرد را بذل مال و جان تا کشته شدن در راه خداوند و جهاد زن را صبر و تحمّل نسبت به رفتار شوهر دانسته است؛^۲ حدیثی که در منابع فقهی نیز به آن استناد شده است،^۳ یا پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله «گزاردن حج» را جهاد هر انسان ناتوانی شمرده است^۴ و در حدیثی دیگر، گزاردن حج و عمره را جهاد سالمندان و خردسالان و ناتوانان و زنان قرار داده است.^۵

از سوی دیگر، اسلام جانب سالمندان در جبهه دشمن را نیز گرفته و آنان را در پناه حمایت خود قرار داده است، چنان که در شماری از احادیث به رزمندگان اسلامی تأکید شده که هنگام جنگ، متعرّض زنان و کودکان و سالمندانی که نوعاً توان جنگیدن ندارند، نشوند و کشتن آنان حرام شمرده شده است، مگر این که آنان با مسلمانان بجنگند،^۶ یا کفّار، آنان را سپر خود قرار بدهند و راهی جز کشتن آنان نباشد^۷ و چنان که امام صادق علیه السلام فرموده، روش پیامبر خدا صلی الله علیه و اله این بود که وقتی می‏خواست سپاهی را به جنگ بفرستد، آنان را برابر خود می‏نشاند و به آنان سفارش می‏کرد که به نام خدا و به کمک

صفّین و مسلم بن عوسجه در کربلا مثال می‏زند.^۱ به همین دلیل است که برخی فقها، نفی وجوب جهاد از کسانی مانند افراد بیمار و معلول و پیران سال‏خورده را ذیل شرط «قدرت» بیان کرده‏اند^۲ و این نشان می‏دهد که جز کودکان و زنان که هر یک دلیل خاصّ خود را دارد، ملاک مشترک در سایر موارد، همان ناتوانی است. از این رو در باره مردان سالمند نمی‏توان سنّ معیّنی را در برداشته شدن وظیفه جهاد ذکر کرد.

گفتنی است گرچه وظیفه جهاد ـ که امری دشوار است و بدین جهت، از نگاه عقلایی باید رزمندگان و نیروهای نظامی همواره از میان افرادی خاص انتخاب ‏شوند ـ از برخی گروه‏ها و به عنوان مثال از زنان ـ که بویژه در گذشته بسی اندک از آنان استفاده می‏شده است ـ برداشته شده، امّا برای درک نسبی ثواب جهاد، در برخی احادیث جای‏گزین‏هایی معرّفی شده است، از جمله وقتی اسماء بنت یزید انصاری به نمایندگی از سایر زنان، محرومیت زنان از جهاد را خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در جمع یاران ایشان، مطرح کرد و گویا به آن، اعتراض یا در باره آن سٶال داشت، پیامبر صلی الله علیه و اله جهاد بانوان را «همسرداری