کاری هرچند غیر نظامی مانند تهیّه آب و غذا صورت دهد.

امّا جهاد ابتدایی، به انگیزه گسترش حاکمیت اسلام یا دعوت به آن، با غیر مسلمانان صورت می‏گیرد^۱ و آغاز عملی آن، بسته به تشخیص امام علیه السلام یا حاکم اسلامی^۲ است که باید با برآورد لازم در باره قدرت و توان مسلمانان و اطمینان به غلبه بر کفّار مورد نظر اقدام شود. از این رو، این جهاد، یک وظیفه دینی مقیّد و محدود به شرایط معیّن و افراد خاص است، از جمله این که بر بانوان و افرادی که معلولیت جسمی دارند (مانند نابینا و لنگ و فلج یا بیمار) واجب نیست، چنان که بر پیران سال‏خورده نیز واجب نیست و افزون بر احادیث، قرآن کریم به صراحت یا به دلالت عمومی بر نفی تکلیف از اینان دلالت دارد^۳ و مورد اتّفاق نظر فقها نیز هست.^۴

صاحب جواهر در خصوص رفع تکلیف جهاد ابتدایی در سالمندان، از جمله به ظهور آیه و قاعده نفی حرج، استناد کرده است. از همین رو خاطرنشان کرده که اگر سالمندی توان نبرد داشته باشد، جهاد بر او واجب خواهد بود، هرچند سنّ او بالا رفته باشد. ایشان به عمّار بن یاسر در جنگ

به اراده مسلمانان نیست، پیداست که دفاع را نمی‏توان به دسته‏ و صنفی خاص محدود کرد؛ زیرا افزون بر ادلّه نقلی، به حکم عقل باید از جان و مال و ناموس و آبروی خود و کسانی که حفظ آنان بر عهده انسان است، در برابر حمله و دست‏اندازی بیگانه دفاع کرد و از این رو بر همه افراد مکلّف، اعم از زن و مرد و پیر و جوان و سالم و ناقص واجب است به هر وسیله ممکن در حدّ نیاز به دفاع برخیزند و این تکلیف، نه به حضور امام معصوم علیه السلام و اذن او منوط است و نه به اذن دیگری و تکلیفی مطلق است،^۱ چنان که دفاع از دین اسلام نیز اگر در خطر باشد، همین حکم را دارد.^۲

بر این اساس چنانچه در دفاع، به به‏کارگیری افراد غیر مکلّف مانند کودکان نابالغ نیاز باشد نیز ـ گرچه تکلیفی متوجّه خود کودکان نیست ـ بر افراد مکلّف واجب است که آنان را به دفاع وا دارند. البتّه اگر حاکم اسلامی یا کارشناسان مورد اعتماد جامعه اسلامی، شیوه و ترتیب خاصّی را از جمله در چگونگی به‏کارگیری اشخاص در دفاع، به مصلحت و لازم ‏می‏دانند و به عنوان مثال، اولویت را در شرکت مردان جوان و نه سالمندان می‏شمارند، طبیعی است که نباید فرمان حاکم یا مصلحت‏سنجی اطمینان‏بخش کارشناسان نادیده گرفته شود؛ امّا نکته اصلی، آن است که این وظیفه در اصل، متوجّه همه است و حاکم یا حکومت اسلامی، مُجاز است همه یا هر گروهی را که لازم بداند، به امر دفاع فرا بخواند، حتّی اگر پیری سال‏خورده یا انسانی با پیکری ناقص باشد که بتواند هر چند با دشواری در بخشی از دفاع،