شده^۱ و حتّی در احادیثی آمده است که امام صادق علیه السلام در پاسخ این پرسش که: «چرا هنگام طواف، دست بر حجر الأسود نگرفته است با این که سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله به شمار می‌رود؟»، می‏فرماید: «زیرا مردم برای پیامبر صلی الله علیه و اله حرمتی قائل بودند که برای من قائل نیستند و وقتی پیامبر صلی الله علیه و اله به حجر الأسود می‏رسید، برای او راه باز می‏کردند و کنار می‏رفتند تا استلام کند و من ازدحام را خوش ندارم».^۲

به صورت خاص نیز افزون بر احادیثی که تأکید استحباب استلام را از بانوان برداشته‏اند،^۳ در سالمندان، امام صادق علیه السلام در پاسخ محمّد حلبی که در باره حکم استلام حجر الأسود هنگام شلوغی پرسید، فرموده است: «پیرمرد سال‏خورده و شخص ناتوان و شخص بیمار، رخصت ترک دارند و دوست ندارم دست رساندن به حجر را ترک کنی، مگر این که چاره‏ای نیابی».^۴

بخش چهارم: احکام جهاد

چنان که می‏دانیم، جهاد با دشمن در یک تقسیم کلّی، به دو قسم جهاد دفاعی و جهاد ابتدایی تقسیم می‏گردد.^۵ در جهاد دفاعی که دشمن به سرزمین اسلامی و مسلمانان هجوم آورده یا قصد هجوم دارد و آغاز جنگ در اختیار و

ماندن، موجب مشقّت آنان باشد نیز می‏گردد. صاحب جواهر عدم وجوب ماندن صاحبان عذر را از جمله به دلیل امکان استدلال به نفی حرج در دین شمرده است و اختلاف نظری در آن سراغ ندارد.^۱

از سوی دیگر کسانی که می‏توانند روز دوازدهم برگردند، باید تا ظهر روز دوازدهم بمانند و پیش از آن نمی‏توانند از مِنا بیرون بروند؛ امّا زنان و بیماران و سالمندان و کسانی که نگران مشقّت ازدحام هنگام برگشت هستند، می‏توانند پس از آن که شب دوازدهم را تا نیمه در مِنا ماندند و رمی مربوط به روز دوازدهم را شبانه انجام دادند، بدون ماندن تا ظهر، برای انجام بقیّه اعمال به مکّه برگردند و اگر بقیّه را پیش‏تر به جا آورده‏اند، به هر جا که می‏خواهند، بروند.^۲

۶. استلام حجر الأسود:یکی از مستحبّات مٶکّد طوافِ واجب و مستحب که در احادیث زیادی بر آن تأکید شده^۳ و در شمار سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است، دست کشیدن به حجر الأسود و نیز بوسیدن آن است که بر پایه همین احادیث، دست راست خداوند روی زمین شمرده می‌شود. این کار، نوعی تجدید پیمان الهی به شمار می‏رود و مایه گواهی دادن حجر الأسود به وفاداری شخص به این پیمان است؛ امّا با توجّه به ازدحام زیادی که نوعاً در اطراف حجر الأسود است و به دشواری می‏توان دست خود را به آن رساند، در احادیث چندی به تأکید نداشتن استحباب آن در هنگام ازدحام، اشاره