نیست که پیر سال‏خورده و بیمار و زن و ناتوان جسمی، طواف حج را پیش از رفتن به مِنا به جا آورد».^۱

با این حال در باره پیش انداختن طواف نساء که در یک حدیث، مُجاز شمرده شده و در حدیثی دیگر از آن منع شده، نگاه یکسانی وجود ندارد. محقّق حلّی، حدیث جواز را مشهورتر شمرده است،^۲ چنان که برخی نظر مشهور را همین دانسته‏اند.^۳ با این حال، آنچه در فتاوای فقهای معاصر آمده، نوعاً به طواف حج ـ که به آن، طواف زیارت نیز گفته می‏شود ـ اختصاص دارد و تنها برخی همانند امام خمینی و آیت اللّٰه مکارم پیش انداختن طواف نساء را مجاز دانسته‌اند و در عین حال، رعایت احتیاط را بهتر دیده‏اند.^۴

۲. طواف و نماز طواف: حکم اوّلی در طواف و نماز طواف، این است که حج‏گزار، آنها را خودش به جا آورد؛ ولی افرادی که از انجام آنها معذور هستند، مانند بیمار یا بیهوش، طواف و نماز آن، از طرف آنان گزارده می‏شود، چنان که امام صادق علیه السلام نقل فرموده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و اله دستور داد از طرف کسی که نمی‏تواند از خروج غائط خودداری کند و کسی که دچار شکستگی شده، طواف انجام شود.^۵ امام صادق علیه السلام در سخنی دیگر فرموده است: از طرف بیمار ناتوان و فرد بیهوش، طواف و رمی صورت می‏گیرد.^۶

فارغ می‏کند.^۱ در حدیثی از امام صادق علیه السلام نیز آمده است: مردی که هیچ حج نگزارده بود، پیش امام علی علیه السلام آمد و گفت: من ثروتمند بودم و در ادای حج کوتاهی کردم تا سنّم بالا رفت. پرسید: «آیا توان حج داری؟». گفت: نه. علی علیه السلام به وی فرمود: «اگر می‏خواهی، مردی را آماده کن و بفرست که از طرف تو حج بگزارد».^۲

در انجام مناسک حج نیز با توجّه به دشواری‏های اعمال از جمله ازدحام جمعیت، برای برخی گروه‏ها از جمله سالمندان آسان گرفته شده است که در چند فرع بیان می‏شود:

۱. ترتیب مناسک: ترتیب عمومی و اوّلیه اعمال حجّ تمتّع، این است که طواف، نماز طواف و سعی صفا و مروه، پس از وقوف در عرفات و مشعر الحرام انجام شوند. از این رو حُجّاج باید پس از وقوف، برای انجام این اعمال به مکّه باز گردند؛ امّا چنان که در چند حدیث آمده^۳ و فقهای گذشته و حال نیز نوعاً گفته‏اند،^۴ چند دسته از حج‌گزاران از جمله سالمندان ـ که برگشت به مکّه یا انجام طواف و سعی پس از برگشت به دلیل ازدحام جمعیت برای آنان دشوار است ـ می‏توانند طواف زیارت و نماز آن و سعی را پیش اندازند و آنها را پس از احرام و پیش از رفتن برای وقوف به جا آورند. اسماعیل بن عبد الخالق از امام‏ صادق علیه السلام شنیده است که فرمود: «مانعی