ندارد، مانند کسی که پیش از ظهر، قصد سفر از وطن خود دارد.

چنان که می‏دانیم روزه ماه رمضان بر چندین گروه‏ واجب نیست و در شرایطی حرام است. افزون بر عنوان‏های سفر، بیماری، زیان جسمی، بارداری و شیر دادن که با شرایطی مانع وجوب روزه هستند، سالمندان نیز اگر ناتوان از روزه‏داری باشند یا برای آنان دشوار و دارای مشقّت باشد، معذور خواهند بود و روزه بر آنان واجب نیست. این حکمی است که نه تنها در چندین حدیث آمده و همه فقها بر آن اتّفاق نظر دارند،^۱ بلکه قرآن کریم نیز با ملاکی کلّی آن را ذکر کرده است و پس از اعلام حکم وجوب روزه ماه رمضان و این که بیماران و مسافران باید در وقتی دیگر قضا کنند، به کسانی اشاره کرده که روزه‏داری برای آنان نوعاً طاقت‏فرساست و خاطرنشان کرده که آنان به جای روزه، باید به افراد تنگ‏دست غذا کفّاره بدهند.^۲ در چند حدیث، مقصود از این افراد، از جمله سالمندانی شمرده شده‏اند که نمی‏توانند روزه بگیرند^۳ و فقهای ما عدم توانایی را به دشواری و مشقّت، گسترش داده‏اند. این افراد همان گونه که در آیه یاد شده آمده و در احادیث به صورت روشن تصریح شده است، برای هر روزی که از ماه رمضان روزه نمی‏گیرند، باید به

دلیل چیرگی خواب، نگران است که نتواند آن را در وقت مقرّر به جا آورد، چنان که به دلیل سرما نیز می‏توان آن را زودتر خواند.^۱ یکی از صاحبان عذر نیز سالمندان هستند که می‏توانند این نافله را پیش اندازند. در برخی احادیث آمده است که گاه اهل بیت( نیز چنین می‏کرده‏اند، چنان که ابان بن تغلب نقل کرده که در مسیر مکّه و مدینه، امام صادق علیه السلام می‏فرمود: «شما جوان هستید و [نافله شب را] عقب می‏اندازید؛ امّا من سالمندم و پیش می‏اندازم» و نماز شب را اوّل شب می‏خواند.^۲

بخش دوم: احکام روزه

دشواری روزه از نظر جسمی، چنان که پیداست، بیشتر است و بر خلاف نماز که دارای اجزا و شرایط زیادی است که می‏توان با نادیده گرفتن بخشی از آنها از دشواری آن برای افراد ناتوان کاست، روزه‏داری، واجبی یک‏پارچه است و وقت آن از طلوع فجر صادق تا غروب شرعی آفتاب است، جز برای کودکان که جنبه تمرینی دارد و اجازه داده شده بخشی از روز را برای تمرین، روزه بگیرند و در صورت غلبه تشنگی یا گرسنگی، آن را بخورند^۳ و جز برای کسانی که دچار تشنگی شدیدی شده‏اند که مایه نگرانی بر جانشان است و مجازند در حدّ ضرورت، آب بیاشامند و البتّه باید قضای آن را به جا آورند.^۴ البتّه در برخی موارد، باید از مبطلات روزه خودداری کرد؛ امّا حکم روزه را