معمول نمازگزاران است، بدون تکیه دادن بر چیزی انجام شود؛ امّا در صورت ناچاری مانند ناتوانی یا دشواریِ ناشی از پیری می‏توان تکیه داد. رکوع را در صورتی که بتوان با تکیه بر چیزی به جا آورد، نمی‏توان در حالت نشسته انجام داد و اگر نشسته نیز ممکن نباشد، باید ایستاده با سر و در صورت عدم امکان، با بستن و باز کردن پلک‏های چشم و اشاره انجام داد.^۱ در سجده نیز اگر بتوان مقداری خم شد، باید بقیّه را با بالا آوردن سجده‏گاه کامل کرد و اگر اصلاً امکان خم شدن نباشد، باید همانند رکوع، با اشاره سر و در مرحله بعد، با اشاره چشم‏ها آن را انجام داد،^۲ چنان که وقتی ابراهیم کرخی از امام صادق علیه السلام در باره وظیفه پیرمردی پرسید که به دلیل ضعف پیری نمی‏تواند سراغ دستشویی برود و نمی‏تواند رکوع و سجده به جا آورد، امام علیه السلام فرمود: باید با سر اشاره کند و اگر کسی را دارد که مُهر را برایش بالا آورد، باید سجده کند و اگر برایش ممکن نیست، باید با سر به طرف قبله اشاره‏ای بکند.^۳

۵. نماز شب: وقت نماز نافله شب از نیمه شب تا طلوع فجر صادق ـ یعنی فجر دوم و آغاز وقت نماز صبح ـ است و افضل، آن است که در وقت سحر ـ یعنی بنا بر مشهور، در یک‏سوم پایانی شب ـ خوانده شود.^۴ با این حال در احادیث زیادی به برخی افراد اجازه داده شده که آن را پیش از نیمه شب و پس از نماز عشا به جا آورند، از جمله شخص مسافر یا جوانی که به

می‏توان نوافل را در حال حرکت خواند.^۱ از این رو گرچه در نماز نافله، قیام واجب نیست و می‏توان در حال اختیار نیز آن را نشسته خواند، امّا افضل آن است که در صورت امکان، همانند نماز واجب ایستاده خوانده شود، تا جایی که در حدیث^۲ و نیز سخن فقها^۳ آمده که مستحب است هر دو رکعت نشسته، یک رکعت حساب شود. از این رو سالمندانی که نمی‏توانند یا دشوار است ایستاده نماز بخوانند، می‏توانند نافله‏های خود را نشسته بخوانند؛ امّا خوابیده خواندن نافله، تنها در صورت ناچاری، مُجاز است و در حالت اختیار مورد اختلاف است.^۴ این است که‏ام ‏سلمه نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و اله بیشتر نمازهای نافله را نشسته می‏خواند^۵ و همسر دیگر پیامبر صلی الله علیه و اله نقل کرده که ندیده پیامبر صلی الله علیه و اله نماز نافله را نشسته بخواند مگر در یک سال پیش از رحلت ایشان.^۶ در احادیث ما نیز آمده است که سدیر صیرفی وقتی به امام باقر علیه السلام گفت: آیا شما نمازهای نافله را نشسته می‏گزاری؟‏ فرمود: تنها از زمانی که وزنم سنگین شده و به این سن رسیده‏ام، آنها را نشسته می‏خوانم.^۷

۴. رکوع و سجده: رکوع و سجده در نمازهای واجب باید به صورتی که