در طرحى كه نگارنده اين سطور در دست اجرا دارد ، با استمداد از ارواح مقدّس معصومان عليهم السلام ، تلاش مى شود تا متون حديثى شيعه امامى ، به گونه اى نسبتا جامع و كامل ، معرّفى گردد ؛ بدان اميد كه روزى اين كار به سامان رسد و يك جا انتشار يابد . ^۱

تعاريف و روش ها

ابتدا نكاتى كه در روشن شدن عنوان بحث و شيوه كار مفيد است ، بيان مى گردد :
۱ . مقصود از كتاب حديث ، نوشته اى است كه حاوى سنّت فعلى يا قولى و يا تقرير معصوم باشد ؛ خواه چنين كتابى منتسب به شخص معصوم باشد ، يا راويان و محدّثانْ آن را گردآورده باشند . بنابراين ، كتبى كه در آنها احاديثى نقل شده ، ولى قصد و غرض اصلى مولف ، پرداختن به موضوعات ديگر بوده (نه نقل و گردآورى حديث) ، ـ گرچه احاديث بسيار نيز در آنها منقول باشد ـ كتاب حديث به شمار نمى روند و در اين مجموعه جاى نمى گيرند . در مَثَل ، جامع السعادات ، المَحَجّة البيضاء ، علم اليقين ، و ... در اين كتابشناسى ، جايگاهى ندارند ؛ چنان كه كتب شرح حديث و ترجمه آن نيز محور شناسايى و معرفى قرار نمى گيرند .
۲ . كتب حاوى حديث كه اِسناد آنها به نويسنده يا معصوم ، محرز باشد ، و يا كتبى كه در انتساب آنها بحث و ترديد است ، ليك به عنوان كتاب حديث مطرح شده اند ، در اين مجموعه قرار مى گيرند و ديدگاه هاى مختلف درباره آنها ارائه مى گردد ؛ همچنين هر كتابى كه مردّد است ميان سخن معصوم و غيرمعصوم ، اگر گروهى را عقيده بر آن باشد كه حاوى سخن معصوم است ، در اين معرفى جاى مى گيرد . از اين رو ، كتبى مانند : ديوان الإمام على عليه السلام ، فقه الرضا ، مصباح الشريعة و . . . در اين كتابشناسى معرفى

الذريعة ذيل كتاب حديث ، ۷۳۸ كتاب ^۱ و ذيل عنوان اصول اربعمأة ، ۱۱۷ اصل را نام برده است . ^۲
پس از قرن چهارم كه دوره اوّل حديث شيعه به پايان مى رسد ، تا قرن چهاردهم نيز كتب بسيارى تأليف شده است .
گرچه از آثار دوره اوّل ، اطلاعاتى اندك در اختيار است ، اما باب بحث و تحقيق در آن گشوده است و مى تواند فوائد علمى بسيار به همراه داشته باشد . شناختن آنها و حتى فهرست كردن عناوين آنها امرى لازم و ضرورى است ؛ چنان كه معرفى و شناساندن كامل كتب دوره هاى بعد ـ كه اينك در دسترس است ـ بايسته اى ديگر است .
واقعيتْ آن است كه اگر از چند و چون اين آثار و سير نگارش آنها و آنچه بر آنها در بستر زمان رفته، اطلاعى در دسترس نباشد، نمى توان بهره اى وافى و كامل از آنها برد.
عالمان سنّى در معرفى كتب حديثى خود ، پيش تر از عالمان شيعى حركت كرده اند . تدوين آثارى چون قواعد التحديث ، نوشته جمال الدين قاسمى ـ كه بحثى از آن به شناساندن كتب حديث اختصاص دارد ـ و نيز «دليل مولفات الحديث الشريف المطبوعة » ، نوشته محيى الدين عطيّه ، گواه اين مدعاست .
در ميان شيعه ، اگر از خاتمه وسائل الشيعة ^۳ و خاتمه مستدرك الوسائل ^۴ و برخى رساله ها ^۵ و نوشته هاى ضمنى ديگر ^۶ بگذريم ، تأليفى جامع و كامل در معرفى كتب حديث ، در دست نيست .