اللّه من العزّ مع غيره ، والتواضع أحب إليه من الشرف ، يستكثر قليل المعروف من غيره ، و يستقلّ كثير المعروف من نفسه ، ويرى الناس كلّهم خيراً منه ، وأنّه شرّهم فى نفسه وهو تمام الأمر» . ^۱

۰.امام كاظم عليه السلام در سخنى طولانى فرمود :«اى هشام ، اميرمومنان عليه السلام فرمود : خدا با سرمايه اى بهتر از عقل عبادت نشد . عقل آدمى ، آن گاه تمام است كه ويژگى هايى چند را دارا باشد : كفر و شر از او به دور باشد ؛ رشد و خير از او اميد رود ؛ زيادتى اموالش را ببخشد ؛ از زيادتى سخن ، خود را نگه دارد ؛ بهره اش از دنيا قوتِ زندگى باشد ؛ روزگارش از دانش طلبى سيرنگردد ؛ ذلّتِ با خدا بودن را بهتر از عزّتِ بى خدايى دوست بدارد ؛ فروتنى را از شرف ، بهتر دوست دارد ؛ كار خوب اندك را از ديگران بزرگ انگارد ؛ نيكى فراوان خود را كم شمرد ؛ ديگران را از خود بهتر بيند ؛ و نزد خود ، خودش را بدتر از همه داند ؛ و اين ، تمام سخن است» .

حاصل ، آن كه : اگر عقل در احاديث ، گاه معناى «تعقّل» دارد و گاه به معناى «درك خوبى و بدى» و گاه به معناى «انتخاب خوبى و بدى» است ، و از سوى ديگر ، در برخى احاديث ، مراد ، عقلِ طبيعىِ ذاتى است و در برخى ديگر ، عقل اكتسابىِ تجربى ، چگونه مى توان با روشن نساختنِ معناى عقل ، در احاديثِ نقصان عقول زنان به داورى نشست و از آنها دفاع نمود و برپايه آنها حكم راند؟
چهار . براى بيان اميرالمومنين عليه السلام در نهج البلاغه ، ^۲ نيز تأويل ها و معانى مختلفى ايراد شده است . نويسنده مقاله «دفاع از حديث» ، به دو مورد از آنها اشاره داشت : يكى آن كه اين سخن ، ناظر به قضيّه خارجى است و زنان جَمَل سوار را نكوهش كرده است و دوم آن كه مراد از نقصان عقل ، آن چيزى است كه شرايط اجتماعى سبب شده (و گرنه ، در ماهيّت زن و مرد ، تفاوتى نيست) .

۰.قال على عليه السلام :والعلم يزيد العاقل عقلاً . ^۱

۰.دانش ، عقلِ عاقل را افزون مى كند .

۰.وعن عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمّد عن ابن فضال عن ابن بكير عمّن حدّثه عن أبى عبداللّه عليه السلام قال :التجارة تزيد في العقل . ^۲

۰.تجارت ، عقل را افزايش مى دهد .

۰.محمد بن يعقوب عن على بن ابراهيم عن أبيه عن ابن أبى عمير عن حماد بن عثمان عن أبى عبداللّه عليه السلام قال :ترك التجارة ينقص العقل . ^۳

۰.كنارگذاردن تجارت ، عقل را ناقص مى كند .

۰.قال الصدوق ، قال الصادق عليه السلام :ترك التجارة مُذهبةٌ للعقل . ^۴

۰.كنارگذاردن تجارت ، عقل را از بين مى برد .

۰.محمّد بن الحسن عن الحسن بن على عن أسباط بن سالم بيّاع الزُّطّى ، قال سئل ابوعبداللّه عليه السلام يوماً وأنا عنده عن معاذ بيّاع الكرابيس ، فقيل : ترك التجارة . فقال :«عمل الشيطان من ترك التجارة ذهب ثلثا عقله» . ^۵

۰.روزى امام صادق عليه السلام از معاذ كرباس فروش سراغ گرفتند . گفته شد : از تجارت ، كناره گيرى كرده است . فرمود :شيطان از طريق كنار گذاردن تجارت ، عمل مى كند ؛ دوسومِ عقلش ازدست رفت .

۰.محمد بن يعقوب عن بعض أصحابنا رفعه عن هشام بن الحكم عن أبى الحسن موسى بن جعفر عليه السلام خظخظخ ـ فى حديث طويل ـ مطمطم قال :«يا هشام ! كان أميرالمومنين عليه السلام يقول : ما عُبِد اللّه بشيء أفضل من العقل وما تمّ عقل امرء حتى تكون فيه خصال شتّى : الكفر والشر منه مأمونان ، والرشد والخير منه مأمولان ، وفضل ماله مبذول ، وفضل قوله مكفوف ، نصيبه من الدنيا القوت ، لايشبع من العلم دهره ، الذل أحبّ إليه مع