پذيرفته مى شود و آرا و سليقه ها و فرهنگ هاى شكل گرفته مسلمانان ، بر روايات تحميل مى گردد ، و نيز با نگرش جزئى و مُثله اى با حديث بر خورد مى شود ، و حديثْ در كنار هم سلكان خود(و در دامن اصول مسلّم شريعت) معنا نمى يابد . از اين رو ، مى توان گفت : همچنان كه «طرد سريع» ، يك آفت است ، «پذيرش سريع» نيز آفتى ديگراست!
دو . در مسائل اعتقادى و انسان شناختى ، دلالت و سَنَد ، زمانى پذيرفته است كه به مرحله قطع و اطمينان برسد ؛ و گرنه ، بايد آن حديث را مسكوت گذارد و رأيى را براساس آن ، به نام دين صادر نكرد .
عالمان اصول و فقيهان و مفسّران ، براين ، تأكيد دارند واز اين رو ، به صرف صحّت سَنَد ، يا ظهور دلالت ، نمى توان به استنتاج دست زد .
البتّه كثرت و تعدّد نقل و وجود اسناد بسيار ، مى تواند درباره سَنَد ، قطع آور باشد ؛ ليك قطعيّت دلالت ، محتاج شواهد و قرائنى فراتر از ظهور است .
همچنين ، فهم عالمان دينى مى تواند شاهد و قرينه اى براى دلالت باشد ؛ امّا اين ، تا زمانى است كه شاهدى برخلاف آن يافت نشود ؛ و گرنه ، بايد آن فهم را تخطئه كرد . مگر قرن ها فقيهان به قليل بودنِ آب چاه ، معتقد نبودند(با آن كه صحيحه اسماعيل بن بزيع در كتب حديثى وجود داشت)؟ مگر نگفته اند پس از شيخ طوسى ، مجتهدان (تحت سيطره عظمت علمى شيخ) ، مقلّدى بيش نبودند؟ و... .
در اين زمينه ، به ذكر چند شاهد مى پردازيم :
آية اللّه نايينى معتقد است :
لاعبرة بالظن في باب أصول العقائد فإنّه لابدّ فيها من تحصيل العلم وفى الموارد التى انسدّ فيها باب العلم يمكن الإلتزام وعقد القلب بها على سبيل الإجمال بمعنى أنّه يلتزم بالواقعيّات على ما هى عليها . ^۱

مورد بحث را مقبول شمرده ، به مضمون اين احاديثْ صحّه مى گذارد ، و در پايان مى نويسد :
در پايان ، به راحتى مى توان نتيجه گرفت كه فزونى عقل در مردان ، در كنار فزونى عاطفه در زنان ، بسيار واضح است . حكمت خداوند در خلقت و آفرينش ، ايجاب مى كند كه اين تفاوت وجود داشته باشد و اين جهت ، مورد تأييد روايات و گفتار عالمان دينى است . ^۱
* * *
در اين تأمّل و درنگ ، نكاتى گوشزد مى شود ؛ شايد كه مفيد افتد! در همين جا ، انديشمندان را به داورىِ علمى مى خوانيم ، تا از سرِ انصاف و داد به «دفاع» و «نقد» بنگرند .

اينك نقد ما :

يك . نويسنده محترم ، در شماره دوم مجلّه علوم حديث ^۲ ، دفاع از حديث را براى مقابله با چند نادرست ، هدف خويش قرارداد :
۱ . مسكوت گذاشتن احاديث ، در عرصه هاى مختلف علمى .
۲ . اصل قرارندادن احاديث و نگرش تبعى به آنها .
۳ . تحميل تفسير بر روايات .
۴ . پذيرش مطلق احاديث .
۵ . نگرش تك سويى ، جزئى و مُثله اى به روايات .
۶ . طرد سريع احاديث .
اين اصول ، بسيار متقن و قابل دفاع اند ؛ امّا به نظر مى رسد برخى دفاع ها نيز به كنار گذاردن همين اصول ، منتهى خواهدگشت ؛ به اين ترتيب كه : مطلق احاديث ،