طبق بیان علامه مجلسی درباره چگونگی تأثیر نیت بر عمل، «قلب، سلطان بدن است و هر چه بر قلب چیره شود سایر اعضا و جوارح بدن نیز از آن پیروی می‌کنند و بلکه قلب دژی است که هر محبّتی بر آن تسلّط یابد و در آن دخل و تصرّف کند، دیگر اعضا و نیروهای انسان را نیز به خدمت خود می‌گیرد و بر آنها فرمان می‌راند... مثلاً کسی که عشق به مال و ثروت بر دلش چیره شود، تمام فکر و ذکر و خیال و قوا و جوارح او در پی مال و ثروت خواهد بود و هر کاری انجام دهد، هدف نهایی و مقصود واقعی او از آن کار تحصیل مال است و اگر جز این ادعا کند دروغ گفته است. از این رو، در عبادات و طاعاتش هم اعمالی را انتخاب می‌کند که بدان‌ها وعده مال فراوان داده شده است و به طاعاتی که در آنها وعده تقرّب به خداوند ذوالجلال داده شده توجّهی نمی‌کند. چنین کسی که عشق به جاه و مقام بر او مستولی شود، هر کاری که انجام دهد به قصد رسیدن به جاه و مقام انجام می‌دهد» (مجلسی، ۱۴۰۳: ۶۷/۱۹۳).

طبق نظریه عمل مستدل^۱ در روان‌شناسی، تصمیم برای دست‌زدن به رفتاری خاص حاصل فرآیندی منطقی است. طبق این نظریه، رفتار افراد به طور چشمگیری با قصد و نیت مرتبط با عمل خاص، پیش‌بینی می‌شود (آجزن^۲ و فیشباین،^۳ ۱۹۸۰). در فرآیند تصمیم‌گیری برای هر رفتار گزینه‌های رفتاری مختلفی بررسی می‌شود، پیامدها و بازده‌های هر کدام ارزیابی می‌شود، تصمیم گرفته می‌شود که عمل انجام شود یا نه. این تصمیم در قصدهای رفتاری بازتاب می‌یابد که اغلب پیش‌بینی‌کننده‌هایی قوی از چگونگی عمل ما در موقعیت مفروض هستند (بارون،^۴ بیرن^۵ و برنسکامب،^۶ ۱۳۹۲: ۲۱۰/۲۰۹).

تحقیقات حاکی از آن است که نظریه عمل مستدل و شبیه آن برای پیش‌بینی اینکه آیا

می‌شود. این پرسش مطرح است که نیروی تشخیص چگونه فرد را به سوی خویشتنداری هدایت می‌کند؟ پاسخ به این پرسش توضیح سازوکارهایی است که رابطه میان توانمندی تشخیص را با تصمیم بر خویشتنداری جنسی تبیین می‌کند. این سازوکار در عمل مبتنی بر نیت و قصد نهفته است.

از دیدگاه منابع اسلامی، نیت تعیین‌کننده عمل محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد جهت‌گیری عمل در مسیر نیت و هدف دو اثر متفاوت دارد:

شکل اول، مربوط به جنبه غیرمادی و معنوی عمل است که با پاداش، کیفر یا فقدان پاداش و کیفر عمل ارتباط دارد. در روایتی نقل شده است که وقتی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله، سپاهی را به فرماندهی حضرت علی علیه السلام روانه جنگ کرد، مردی به برادر خود گفت: «با ما در سپاه علی به جنگ بیا، شاید غلامی یا چهارپایی یا چیزی به دست بیاوریم که به دردمان بخورد». حضرت فرمود: «جز این نیست که اعمال به نیت‌ها است و برای هر کس همان چیزی است که نیتش را دارد. هر کس برای رضایت الهی به جهاد بیاید پاداش آن از سوی خدا است و هر کس برای رسیدن به متاعی از دنیا حرکت کند برایش غیر از آن چیزی نخواهد ماند»^۱ (طوسی، ۱۴۱۴: ۶۱۸).

شکل دوم، مربوط به جنبه روان‌شناختی اثر نیت در عمل است، به گونه‌ای که رفتار فرد تحت تأثیر نیت شخصی وی تنظیم می‌شود. در روایتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نقل شده است: «ای مردم! جز این نیست که اعمال به نیت‌ها است و در حقیقت برای هر کس آن چیزی باقی می‌ماند که نیت می‌کند. پس هر که هجرتش برای خدا و رسول او باشد، به سوی خدا و رسول او هجرت کرده است و هر که هجرتش برای رسیدن به چیزی از دنیا یا ازدواج‌کردن با زنی باشد، هجرتش به سوی همان چیزی است که به نیت آن هجرت کرده است»^۲ (مغربی، ۱۳۸۵: ۱/۴).