دسته دیگری از روایات، افرادی را که در حضور مردم حیا نمی‌کنند نکوهش می‌کند.

۲. نظارت انسان بر خودش؛ انسان می‌تواند از خودش یا از کردارش شرم کند؛ چراکه در ذات خود برای خویشتن ارزش قائل است. در حقیقت، کسی که از مردم حیا کند ولی از خودش حیا نکند، برای خودش ارزشی قائل نیست^۱ (ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴: ۲۰/۲۶۵).

۳. نظارت حجت‌های خدا؛ یعنی معصومانْ علیه السلام دارای دو حضور و دو نظارت‌اند: نوع اول، حضور فیزیکی است که بر رفتارهای مردم زمان خودشان نظارت داشتند؛ و نوع دوم، حضور و نظارتی است که متوقف بر وجود جسمانی آنان نیست؛ چه در زمان حیات و غیبت آنان باشد، و چه در دوران پس از رحلتشان. امام صادق علیه السلام (کلینی، ۱۴۰۷: ۱/۱۹۰) در تفسیر این آیه قرآن، «[حال آنها] چگونه خواهد بود زمانی که از هر امتی شاهدی می‌آوریم و تو را شاهد اینان قرار می‌دهیم»^۲ (نساء: ۴۱) فرموده‌اند: «[این آیه] در خصوص امت محمد صلی الله علیه و اله نازل شده است. در هر نسلی از این امت، امامی از ما شاهد و ناظر بر ایشان است و محمد صلی الله علیه و اله ناظر بر ما است».^۳ رسول خدا صلی الله علیه و اله (صدوق، ۱۴۱۳: ۱/۱۹۱) به اصحاب خویش می‌فرمود: «اعمال شما هر روز بر من عرضه می‌شود».^۴ این آیات و روایات، به‌خوبی نظارت انسان‌های خاص را بر اعمال ما بازگو کرده‌اند. اگرچه چنین مطالبی شگفت‌آور به نظر می‌رسد، اما از واقعیت حکایت می‌کند.

۴. نظارت فرشتگان؛ روایات دیگر، مردم را به حضور و نظارت فرشتگان توجه می‌دهد و آنها را به حیا فرا می‌خواند. خداوند فرشتگانی دارد که ناظر بر اعمال بشرند و هر آنچه را آنان انجام می‌دهند، ثبت می‌کنند. قرآن کریم (انفطار: ۱۰ ـ ۱۲) در این باره می‌فرماید: «و قطعاً بر شما نگهبانانی گماشته شده‌اند؛ فرشتگان بزرگواری که نویسنده اعمال شما هستند. آنچه را انجام می‌دهید می‌دانند».^۵

۵. نظارت خداوند؛ بالأخره در بالاترین سطح، خداوند ناظر ریز و درشت رفتار و کردار

در آینده از آن استفاده کنند. سپس پیش‌بینی می‌کنند که اگر در موقعیت‌های خاصی به راه‌های معینی عمل کنند پیامدهای معینی را دریافت خواهند کرد (هرگنهان^۱ و السون،^۲ ۱۳۷۹). بنابراین، پیامدهای تجربه‌شده دیگران، تعمیم‌یافته نظریه انتظار پیامد است که به شکلی مطلوب‌تر و با کمترین پیامد منفی در مهار و تنظیم رفتارهای فردی و اجتماعی تأثیر دارد.

۳ ـ ۳ ـ ۴. حیا

در تعریف‌هایی که از حیا شده است سه مؤلفه وجود دارد: ۱. حیا «تغییر و اثرپذیری درونی» است؛ ۲. در حیا «مهار نفس» و «بازدارندگی»^۳ وجود دارد؛ ۳. «ترس از زشتی عمل^۴ یا از نکوهش مردم»^۵ است که حیا را فعال می‌کند (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲: ۲۷۰؛ طریحی، ۱۳۶۷: ۱/۱۱۶). دیدگاه علمای اخلاق نیز با این مؤلفه‌ها موافق است. اثرپذیری درونی و بازدارندگی دو مؤلفه‌ای هستند که در بحث‌های قبل بدان پرداخته شد. مؤلفه‌ای که حیا را از دیگر خصیصه‌های مهارگری متفاوت می‌کند به «ترس از زشتی عمل یا از نکوهش مردم» مربوط می‌شود. به عبارت دیگر، وجه تمایز حیا از دیگر بازدارنده‌ها، عنصر «نظارت» است؛ یعنی آنچه حیا را برمی‌انگیزد، حضور و نظارت ناظر است. زیرا «ترس از زشتی عمل یا از نکوهش مردم» ناشی از نظارتِ دیگری است. معمولاً رفتار ما در جمع، با رفتار در خلوت تفاوت می‌کند. تفاوت رفتار در خلوت و جلوت، به دلیل تفاوت در حضور و عدم حضور است. لذا عنصر حضور و نظارت، عامل مهم شکل‌گیری حیا است و به نوعی نقش کنترلی و تنظیم رفتار را ایفا می‌کند (پسندیده، ۱۳۸۸). در روایات، به گونه‌های مختلفی به مؤلفه نظارتی حیا توجه شده است که می‌تواند در سطوح مختلف پیش‌گیری، روشی مؤثر قلمداد شود. گونه‌های مختلف مؤلفه نظارتی از دیدگاه روایات عبارت‌اند از:^۶

۱. نظارت افراد در محیط‌های مختلف؛ در بخشی از روایات اشاره شده است که برخی در حضور مردم شرم می‌کنند؛ اما در خلوت و جایی که کسی حضور ندارد حیا نمی‌کنند.