می‌بندد و به خاطر او می‌ترسد. از این‌رو حضرت می‌گویند آنها موالی ما نیستند و در حقیقت ما را دوست ندارند، بلکه این آرزوی آنها است که کنترلشان را در اختیار دارد. دست‌کم آرزوی آنها در مسیر موضوع محبتشان قرار ندارد و امیدشان به جهتی نیست که در ظاهر می‌گویند. بنابراین، می‌توان گفت محبت نیرویی است که جهت ترس و امید را به سوی موضوع محبت برمی‌گرداند و تنظیم می‌کند.

۲. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که هر که خدا را بشناسد از او می‌ترسد و هر که از خدا بترسد دل از دنیا برمی‌کند^۱ (همان: ۲/۶۸). همان‌گونه که پیدا است در این حدیث، موضوع یا متعلق محبت و ترس، خداوند است. ترس از خداوند نیروی محبت را از موضوعات دنیایی برمی‌گرداند یا شدت آن را می‌کاهد. به طور مشابهی، حدیث دیگری به همین مطلب اشاره دارد که امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «محبت به مقام و در یادها بودن در قلبی که ترسان است راه ندارد»^۲ (همان: ۲/۶۹). اما در روایاتی دیگر روی‌برگرداندن از حق و دنیادوستی با ترس کم از عاقبت کار،^۳ آرزوهای طولانی و غفلت در سرگرمی و بازی همراه شده است.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که «عیسی بن مریم علیه السلام بر آبادی‌ای گذشت که مردم آن [همگی] مُرده بودند.... پس فرمود: ای اهل این آبادی! یکی از آنها پاسخ داد: لبّیک ای روح خدا و کلمه او! آن حضرت فرمود: وای بر شما! اعمال شما چه بوده است؟ عرض کرد: بندگی طاغوت و دوستی دنیا همراه با ترس کم، آروزی طولانی و غفلت در سرگرمی و بازی. فرمود: چگونه به دنیا علاقه داشتید؟ عرض کرد: مانند میل کودک به مادرش؛ هنگامی که مادرش به سویش می‌آید خوشحال و مسرور می‌شود و زمانی که از او روی برمی‌گرداند ناراحت می‌شود و گریه می‌کند»^۴ (همان: ۲/۳۱۸). همان‌گونه که در روایت آمده، دنیادوستی

حالی که نقطه تعادل انسان میان ترس و امید، نقطه‌ای است که ترسش با امید و امیدش با ترس تنظیم می‌شود و در میانه بُعد بالا- راست قرار می‌گیرد.

به هر حال، پرورش ترس و امید در ترکیبی متعادل می‌تواند نیروی جهتدار مثبتی را برای رفتارهای خویشتندارانه تأمین کند. این هدف از طریق توجه‌داشتن به پیامدهای مثبت و منفی کارها به دست می‌آید. بی‌توجهی به پیامد کارها، فرآیند سنجش را مختل می‌کند. در این صورت، فرد امید کاذب پیدا می‌کند و برای پاداش حرکت نمی‌کند، یا چنان دچار ترس می‌شود که امیدش را از دست می‌دهد و به این دلیل عمل نمی‌کند. از این‌رو است که تعادل بین امید و ترس، تعادل میان نیروهای انگیزشی خویشتنداری محسوب می‌شود.

۳ ـ ۲ ـ ۲. یکپارچگی ترس و امید با محبت

همان‌گونه که ترس و امید اثر متقابل دارند جهت و شدت یکدیگر را تعدیل و تنظیم می‌کنند. محبت نیز به عنوان نیرویی انگیزشی در هر دو نیروی ترس و امید اثر می‌گذارد. محبت، اجمالاً در جهت و شدت ترس و امید تأثیر دارد و احتمالاً بالعکس. متعلق یا موضوع محبت (= محبوب) نقش ویژه‌ای در جهت نیروی محبت به عنوان یک انگیزش خویشتنداری ایفا می‌کند. همین موضوع می‌تواند متعلق ترس و امید را نیز تعیین کند. این مطلب از برخی شواهد موجود در گزاره‌های منابع اسلامی به دست می‌آید. در اینجا ابتدا به برخی از این گزاره‌ها اشاره می‌کنیم و سپس سازوکار یکپارچه شدن ترس و امید با محبت را در نمودار توضیح می‌دهیم.

۱. شخصی خدمت امام صادق علیه السلام عرض کرد گروهی از دوستان شما مرتکب گناه می‌شوند و می‌گویند: «ما امیدواریم». حضرت فرمود «دروغ می‌گویند. اینها دوست ما نیستند. اینها کسانی هستند که آرزوها آنها را به این سو و آن سو می‌کشاند. هر که به چیزی امیدوار باشد در راه رسیدن به آن عمل می‌کند، و هر که از چیزی بترسد از آن می‌گریزد»^۱ (کلینی، ۱۴۰۷: ۲/۶۹ / ۶۸). محبت شخص را در مسیر محبوب قرار می‌دهد. پس فقط به او امید