۱. ترس، به‌ویژه ترس از عاقبت کار، موجب پدیدایی مکث، توجه و تفکر در فرد می‌شود؛ امام صادق علیه السلام فرمودند: «هر کس از عاقبت کار بترسد هنگام ورود در آنچه نمی‌داند تثبت پیدا می‌کند»^۱ (کلینی، ۱۴۰۷: ۱/۲۷)؛ یعنی با توجه، مکث می‌کند و بدون تفکر وارد نمی‌شود. بررسی‌ها در روان‌شناسی نیز نشان می‌دهد ترس یا اضطراب در نظام روان‌شناختی انسان ایجاد بازداری می‌کند و در اصل ناشی از فعالیت دستگاه بازداری رفتاری^۲ است. این دستگاه شامل دستگاه هیپوکامپ^۳ و حلقه پاپز^۴ در مغز است. وقتی دستگاه بازداری رفتاری فعال می‌شود انگیختگی افزایش می‌یابد و توجه موجود زنده را به محرک‌های محیطی معطوف می‌کند. به نظر می‌رسد این دستگاه برای محافظت از موجود زنده در مقابل تهدیدهای بالقوه‌ آسیب‌زا ساخته شده است. در آزمایش‌ها، هنگامی که موقعیتی خرگوش را تهدید می‌کند این حیوان می‌ایستد و خوب گوش می‌کند و اطراف را به‌دقت نگاه می‌کند. در صورتی که با داروی ضداضطراب این فعالیت دستگاه بازداری کم شود افراد تمایل کمتری به مکث‌کردن، نگریستن و گوش‌دادن دارند و بیشتر دوست دارند به رفتاری که انجام می‌دادند ادامه دهند (فرانکن، ۱۳۸۴).

۲. ترس موجب اجتناب از موقعیت تهدیدآمیز می‌شود؛ انسان پیامدهای رفتارهایی را که ممکن است انجام دهد با تجارب تلخ گذشته مقایسه می‌کند و بدین‌ترتیب تلخی پیامد را درک می‌کند. درک پیامدهای ناخوشایند و دردآور رفتار موجب برانگیخته‌شدن ترس و اضطراب می‌شود. برانگیخته‌شدن اضطراب نیز باعث می‌شود برای دوری از تهدید اقدام کند و از منبع تهدید بگریزد. امام زین‌العابدین (کلینی، ۱۴۰۷: ۸/۷۴) در تبیین نقش ترس در کنترل و تنظیم رفتار می‌فرمایند: «احساس ترس از [عدل] خدا را در دل خود ایجاد کنید و پاداش‌های نیکویی که برای اعمال صالح وعده داده است و همچنین عذابی که شما را از آن

۲۰/۲۸۵). ترسی که در متون دینی اخلاقی آمده، ترس از عملی‌شدن تهدیدها و پیامدهای ناخوشایند رفتارها است که ممکن است در آینده انسان با آنها مواجه شود. ترس از مجازات و کیفر اعمال و اموری از این قبیل نیز به همین معنا است (پسندیده، ۱۳۸۸). بنابراین، ترسی که در اینجا مد نظر است کارکرد پیش‌گیرانه دارد و با ترس‌های نابهنجار و مرضی متفاوت است. در روایات از ترس نابهنجار به عنوان عیب و کاستی و با واژه «الجُبن» یاد شده است^۱ (شریف رضی، ۱۴۱۴: ۴۶۹). در حالی که ترس مفید در خویشتنداری مانند زنگ خطر به انسان هشدار می‌دهد از موقعیت‌های خطردار اجتناب کند.

در روان‌شناسی گفته شده اضطراب واکنشی است به پیامدهای بیزارکننده (مانند تنبیه یا تصور تنبیه) و برای حفظ سلامت اهمیت دارد (فرانکن، ۱۳۸۴). مثلاً کودکی که در گذشته در نتیجه دست‌زدن به بخاری داغ درد و سوزش را تجربه کرده است، حتی با فکرکردن درباره دست‌زدن به بخاری احساس اضطراب پیدا می‌کند. سپس از رفتن به سوی بخاری بازداشته می‌شود. البته اگر اضطراب به شکل نابهنجار آموخته شود تبدیل به حالتی مرضی می‌شود که در این بحث مد نظر ما قرار نمی‌گیرد. بحث ما درباره نوعی ترس و اضطراب است که در سطح طبیعی و سازگاری منشأ توجه و حساسیت به محیط اطراف می‌شود و می‌تواند انرژی لازم برای خویشتنداری را تأمین کند. از این‌رو ترس از عاقبت کار یکی از خصیصه‌های مهم خویشتنداری است و نگرانی راجع به عاقبت کار از خصیصه‌های خویشتنداران معرفی شده است.^۲ در فرآیند خویشتنداری این ترس است که نفس را در برابر معصیت و گناه نگه می‌دارد^۳ و چه‌بسا بهترین چیزی است که انسان را از گناه دور می‌کند^۴ (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶: ۱۹۰). بر اساس مطالبی که گذشت، می‌توان کارکرد ترس را در خویشتنداری، معطوف به بُعد مهارگری دانست که با دو خصیصه زیر به فرآیند خویشتنداری کمک می‌کند: