«خویشتنداری» (مدیریت خویشتن) اشاره دارد و در توان «انتخاب» و «اجتناب» عملیاتی می‌شود. در صورتی که مدیریت خویشتن در حوزه شهوت جنسی باشد دو کارکرد انتخاب و اجتناب موجب «خویشتنداری جنسی» خواهند شد. در نتیجه، حالتی در درون فرد ایجاد می‌شود که او را به انجام‌‌دادن وظایفش متمایل می‌کند، بدون آنکه عامل خارجی او را کنترل کرده باشد؛ از ارضای جنسی نامناسب اجتناب می‌کند، خویشتنداری را با بینش کامل انتخاب می‌کند و لوازم آن را می‌پذیرد. همچنین، در برابر سختی‌های اجتناب و انتخاب، خویشتندارانه مقاومت می‌کند. اما این پرسش باقی می‌ماند که: این همه چگونه دست‌یافتنی است؟ به عبارت دیگر، نحوه عملکرد خویشتنداری چگونه است؟ خویشتنداری به عنوان یک سازه^۱ روان‌شناختی، چگونه بازداری و اجتناب را به کار می‌اندازد؟ این سازه با چه نیرویی مهار می‌کند و برای مدت مشخصی این مهار را نگه می‌دارد؟ عامل تقویت و بازیابی نیروهای مهار در فرآیند حفظ مهار (تاب‌آوری) چیست؟

همان‌گونه که انتظار می‌رود پاسخ این پرسش‌ها را باید مرتبط با دو مفهوم «مهارگری» و «صبر ـ تاب‌آوری» بررسی کنیم. با این توضیح که فرآیند خویشتنداری را سازه‌ای فرضی^۲ در نظر می‌گیریم که مشاهده‌پذیر نیست و فعلاً به طور عینی هم نمی‌توان آن را سنجید. اما چنین فرض می‌شود که پدیده‌ای سنجش‌پذیر را به وجود می‌آورد (پورافکاری، ۱۳۹۲: ۱/۳۱۷؛ ربر، ۱۳۹۰: ۱۹۰). در اصل، هر گاه کسی بتواند بین چند شیء یا رویداد رابطه‌ای منطقی برقرار کند، یک سازه استنتاج کرده است (ربر، ۱۳۹۰: ۱۹۰). سازه‌ها که در سطح بالایی از تجرید (انتزاع) قرار دارند غالباً از یک نظریه مشتق می‌شوند (سرمد و همکاران، ۱۳۹۲). بر این اساس، خویشتنداری ویژگی‌های یک سازه فرضی را دارد و البته از مسیر استنتاج در منابع اسلامی مشتق شده است.

با بررسی مجموعه آموزه‌های اسلامی مربوط به خویشتنداری (شامل آیات و روایات) این مطلب استنتاج می‌شود که سازه خویشتنداری شامل حالت‌هایی است که «نیروهای

بنیادی شخص در تحمل سختی دارد.

صبر برای نظام روان‌شناختی ارتجاع و انعطاف ایجاد می‌کند و تحمل دو سختیِ خویشتنداری را ممکن می‌سازد. عامل صبر موجب می‌شود امور ناخوشایند و در عین حال دارای مصلحت (مانند نخوردن یا تلاش بدنی) را تحمل کنیم، و همچنین ترک چیزهای خوشایند (مانند لذتِ خوردن) را بپذیریم. در بیان حضرت علی علیه السلام مصادیق صبرکردن در این دو قلمرو نیز معرفی شده است: «صبرکردن بر آن چیزی که از آن کراهت داری و صبرکردن بر چیزی که بدان علاقه داری»^۱ (شریف رضی، ۱۴۱۴). در این صورت، فرد می‌تواند برای مصلحت یا رسیدن به لذتی پایدار و برتر، خواسته‌های آنی خود را به تأخیر بیندازد و دوره «تأخیر در کامروایی» را تحمل کند. از این‌رو، تأخیر در کامرواسازی دوره‌ای دارد که گذر از آن، با پایداری در دو حالت ممکن است: حالت ترک امور خوشایند و لذت‌بخش؛ حالت سختی و ناخوشایندیِ مربوط به تأخیرانداختن ارضا.

کسانی می‌توانند از این دوره با موفقیت بگذرند که صبر و تحمل فراوان داشته باشند. ممکن است این پرسش مطرح شود که: بین طرز کنش مهارگری و صبر چه تفاوتی وجود دارد؟ این‌گونه پاسخ می‌دهیم که ممکن است فردی پس از قرارگرفتن در موقعیت‌های محرک خود را با قدرت مهارگری کنترل کند. اما همین که مدتی در آن موقعیت باقی می‌ماند یا آن موقعیت تکرار می‌شود، احتمالاً توان خود را در مهارگری از دست می‌دهد و وضعیت برایش تحمل‌ناپذیر می‌شود. در اینجا حالت ارتجاعی و انعطافی که صبر در نظام روان‌شناختی ایجاد می‌کند، فرد را در کنترل‌های مکرر یا طولانی‌تر یاری می‌رساند و به عبارت دیگر، ظرفیت مهارهای متعدد را بیشتر می‌کند. به‌زودی تحقیقاتی را گزارش خواهیم کرد که نشان می‌دهند این ظرفیت با تمرین مهارگری افزایش پیدا می‌کند.

۳. عملیات خویشتنداری

در مباحث پیشین بیان شد که مفهوم خویشتنداری به یکی از دو کارکرد کلی عقل، یعنی