۲ ـ ۱ ـ ۱. افزایش آگاهی

از دیدگاه روان‌شناسی، توانمندی دانش و تشخیص در فرآیند تغییر مثبت به واسطه افزایش آگاهی تقویت می‌شود. بنا بر نظریه تغییر مثبت،^۱ فرآیند افزایش آگاهی مبتنی بر نیرومندی‌های شخصی است. هوش، خلاقیت، خرد، و انگیزه‌های مثبت از جمله این نیرومندی‌های شخصی است که استفاده می‌شود تا راهبرد فرد برای مدیریت موقعیت‌های زندگی برای مواجهه با دشواری‌ها و فرصت‌ها عملیاتی شود (کار، ۲۰۰۴: ۲۹۹). برای اینکه پاسخ مؤثری به محیط زندگی و محرک‌ها بدهیم باید اطلاعات کافی را پردازش کنیم تا به سوی پاسخ مناسب هدایت شویم. در درمان‌هایی که شامل افزایش آگاهی^۲ است، این فرض وجود دارد که اطلاعات مناسب در دسترس افراد قرار می‌گیرد تا بتوانند کارآمدترین پاسخ‌ها را به موقعیت‌های مختلف زندگی بدهند. وقتی فرد اطلاعاتی پیدا می‌کند که به اعمال و تجربه‌های خودش مربوط است بازخورد^۳ نامیده می‌شود؛ مثلاً متوجه می‌شویم از دید دیگران فرد عصبانی و بدخلقی هستیم. اگر اطلاعات داده‌شده به فرد مربوط به رویدادهای محیطی باشد، آموزش^۴ نامیده می‌شود (پروچاسکا، ۲۰۱۰: ۱۱).

در هر دو صورت، در فرآیند ایجاد و افزایش آگاهی می‌توانیم عواملی را شناسایی کنیم که شاید آمادگی به وجود آمدن مسئله را در ما فراهم آورده باشد؛ عواملی که ممکن است شروع مسئله را سرعت ببخشد، مسئله را حفظ می‌کند یا بر سلامت ما تأثیر منفی می‌گذارد (کار،^۵ ۲۰۰۴: ۳۰۸). برخی از دشواری‌هایی که فرد در زندگی با آن درگیر می‌شود با ایجاد یا ترک عادت‌های پایدار ارتباط دارد. مثلاً ترک سیگار و مصرف الکل، پرخوری و رفتارهای پرخطر جنسی عادت‌های پایدارند که فرد باید آنها را ترک کند. افزایش آگاهی فرآیندی است

سوی دیگر، عقل انسان را می‌خواند به اینکه خود را از فحشا، که مایه فساد سعادت زندگی او و ویرانگر اساس خانواده و قاطع نسل است، حفظ کند (طباطبایی، ۱۴۱۷: ۴/۲۷۰). از منابع اسلامی چنین برمی‌آید که در فرآیند خویشتنداری جنسی، این عقل اخلاقی است که به واسطه دسته‌ای از توانمندی‌های خویش از جمله دانش، تشخیص، اشتیاق و پرهیز بر نیروی شهوت و میل جنسی حاکم می‌شود تا این نیرو بازیچه قرار نگیرد و به فساد کشیده نشود.

در این بحث به آن دسته از توانمندی‌های عقل اخلاقی پرداخته می‌شود که در تحقق خویشتنداری، به‌ویژه خویشتنداری جنسی، نقش دارند؛ وگرنه تعداد توانمندی‌های عقل اخلاقی که منشأ بروز فضایل اخلاقی دیگرند بیشتر از تعدادی است که در این مقال بدان اشاره می‌شود (برای نمونه نک.: ابن‌شعبه حرانی، ۱۴۰۴: ۱۸/۱۵). در حقیقت، پرورش و تقویت این توانمندی‌ها در حوزه شهوت جنسی می‌تواند به تقویت توان خویشتنداری جنسی کمک کند.

۲ ـ ۱. دانش و تشخیص

در ادبیات آموزه‌های اسلامی، دانش‌افزایی و آگاهی‌بخشی با ارتقای سطح عقل ارتباط دارد. به طور کلی عقل بر پایه دانش نهاده شده است^۱ (مفید، ۱۴۱۳الف: ۲۴۴) و با دانش رشد پیدا می‌کند^۲ (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶: ۵۳). دانش مایه احیای قلب انسان از نادانی است و چشم‌ها را در خصوص بخش تاریک زندگی روشن می‌کند^۳ (طوسی، ۱۴۱۴: ۴۸۷). از سوی دیگر، همان‌گونه که در فصل پنجم گذشت، دو کارکرد عقل اخلاقی دانش و توان تشخیص است که به عنوان یکی از دو بازوی عقل، فرد را در خویشتنداری یاری می‌رساند. تشخیص، نیرویی است که به واسطه آن خوبی‌ها، بدی‌ها و تفاوت‌ها و زمینه‌های آنها شناخته می‌شود. دانش شامل دانستن است و با استدلال ارتباط دارد. بر این اساس، در فرآیند خویشتنداری جنسی، هر دوی این کارکردها مؤثرند و در ارتقای خویشتنداری فرد ایفای نقش خواهند کرد. چگونگی تأثیر دانش و تشخیص در خویشتنداری مسئله‌ای است که در ادامه بدان می‌پردازیم.