صادق علیه السلام بیان شده است: «طوری به خداوند امیدوار باش که آن امید تو را به معصیت نکشاند و چندان از او ترسان باش که آن ترس تو را از رحمت بیکران الهی ناامید نسازد»^۱ (ابن‌شعبه حرانی، ۱۴۰۴: ۳۰۴). چنانچه هر گاه امید آنچنان فزونی یابد که دوراندیشی را کم کند و هر گاه ترس آنچنان غلبه یابد که حرکت و انگیزه را بخشکاند سودی برای انسان ندارد. در این صورت، نه این امید راستین است و نه آن ترس مفید.

امام باقر علیه السلام در سفارش‌های خود به جابر بن یزید جعفی فرمود: «با ترس راستین، خود را از ابلیس حفظ کن و از امید دروغین بپرهیز؛ زیرا تو را در ترس واقعی می‌افکند»^۲ (همان: ۲۸۵). امید دروغین همان امیدی است که فرد را بی‌توجه به ابعاد منفی کار و عاقبت بد رفتار، به پیش می‌راند و ترس راستین ترسی است که نیروی امید را در جهت صحیح می‌آورد.

پس می‌توان گفت امید و ترس دو نیروی انگیزشی هستند که شدت و جهت یکدیگر را تنظیم می‌کنند. برآیند تأثیر متقابل این دو نیرو در شکل ۵/۲ نشان داده شده است. همان‌طور که در این نمودار می‌بینیم هر یک از حالات ترس و امید، در یک سوی دو محور متقاطع قرار دارند. ترس در یک سوی محوری قرار دارد که نقطه مقابل آن جرئتمندی است. نقطه میانی محور خوف- تجری، حالت امن (نترسیدن و جرئت‌نداشتن) را تشکیل می‌دهد. همان‌گونه که قبلاً بیان شد، خوف به معنای انتظار امری ناخوشایند در آینده است^۳ (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲: ۳۰۳). خوف به عنوان یک احساس موجب می‌شود انسان قبل از وقوعِ امری هولناک (مانند مجازات عمل)، با خطر مقابله کند^۴ (ابن‌أبی‌الحدید، ۱۴۰۴: ۲۰/۲۸۵). اگر کسی خوف نداشته باشد در حالت امن و آرامش قرار دارد.^۵ خوف مترادف با «رهبه» است، با این تفاوت که رهبه (= هراس، ترس) تداوم خوف است^۶ (مصطفوی، ۱۳۶۸: ۳/۱۴۵).

شکیبایی و دلسوزی، درک نیازهای دیگران و مراقبت از کسانی که مشکل دارند سوق می‌دهد. احساسی قدرتمند است که از رفتارهای خشن و پرخاشگرانه در برابر دیگران ممانعت می‌کند و ما را وامی‌دارد با دیگران به مهربانی رفتار کنیم (بوربا، ۱۳۹۰).

۳ ـ ۲. سازمان‌یافتگی نیروهای انگیزشی

بسیاری از رفتارها در انسان، برآیند گرایش‌ها و نیروهای انگیزشی متعددند و تحت تأثیر فقط یک نیرو قرار ندارند. رفتارهای خویشتندارانه که با انتخابگری و اجتناب‌کردن ارتباط دارند از این قبیل محسوب می‌شوند. رفتار خویشتندارانه نیروی خود را از برآیند نیروهای انگیزشی ترس، امید و محبت تأمین می‌کند. بدین‌ترتیب هر یک از انگیزه‌های ترس، امید و محبت در شکل‌گیری رفتار خویشتندارانه مؤثرند؛ اما تأثیر کارآمد این نیروهای انگیزشی در سازمان‌یافتگی آنها محقق می‌شود.

به نظر می‌رسد سازمان‌یافتگی نیروهای انگیزشی خویشتنداری حاصل دو سازوکار است؛ اول، تأثیر متقابل برخی از نیروها بر یکدیگر و رسیدن به حد تعادل؛ دوم، تغییر جهت برخی از آنها در مسیری دیگر. نبودن این سازمان‌یافتگی حالتی افراطی و نامتعادل را در جهت و شدت نیروهای انگیزشی خویشتنداری ایجاد می‌کند که آسیب‌هایی را به دنبال خواهد داشت. در صورتی که این آسیب‌ها کنترل نشود نه‌تنها موجب خویشتنداری نمی‌شود بلکه نقش معکوس به خود می‌گیرد. در حقیقت، بحث سازمان‌یافتگی نیروهای انگیزشی، برآمده از آن دسته روایاتی است که یا به آسیب‌های «ترس» و «امید» اشاره دارد یا هدایت نیروی «محبت» را مد نظر قرار داده است. در ادامه ضمن بیان روایات مرتبط، دو سازوکارِ این سازمان‌یافتگی را توضیح می‌دهیم.

۳ ـ ۲ ـ ۱. تأثیر متقابل ترس و امید

همراهی امید و ترس در انگیزه‌ها از بهترین حالات انسان شمرده شده و بارها در آموزه‌های اسلامی به آن اشاره شده است. امام صادق علیه السلام از پدرشان نقل کرده‌اند که: «هیچ بنده مؤمنی نیست مگر آنکه در دلش دو نور است: نور ترس و نور امید، که اگر هر یک از آنها را وزن کنی بر دیگری فزونی نیابد»^۱ (کلینی، ۱۴۰۷: ۲/۶۷). تنظیم این دو نور در روایتی از امام