در حدیثی از امیر مؤمنان علیه السّلام آمده است:

۰.صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِّسانِ وَ صِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ مِن صِیامِ البَطنِ.^۱

۰.روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شکم.

هر یک از این دو درجه اخیر نیز به نسبت تلاش روزه‏داران و آمادگی آنان، مراتب بسیاری دارد، افزون بر این که خودِ روزه‌داری هم از زاویه انگیزه‏های روزه‏دار، گوناگون است. نقطه اوج روزه‏دارى، آن جاست که انگیزه روزه‏دارى، نه بیم از کیفر و نه شوق به ثواب، بلکه تنها به خاطر فرمان‏بُرداری از فرمان الهى، علاقه‏مندی به تقرّب به خدای سبحان و کسب رضا و لقای او باشد.

مفطِرات، شرط درستىِ روزه و اجتناب از سایر گناهان، شرط قبولی آن است. روشن است که این درجه از روزه: به مجاهدت و تلاش فراوان نیاز دارد. از این رو، تنها مجاهدان می‌توانند حایز این درجه شوند و بدین جهت روزه خواص نامیده می‌شود.

درجه سوم. روزه خواصّ خواص

این مرتبه از روزه‌داری، با باز داشتن قلب و نگهداری آن از هر چیزی بجز خدا که اشغال‏کننده دل (چه حلال و چه حرام) است، به دست مى‏آید. ابو حامد غزالی (م ۵۰۵ ق) در توصیف این مرتبه از روزه مى‏گوید:

امّا روزه خواصّ خواص، روزه دل از همّت‏های دون و اندیشه‏های دنیوی و باز داشتن کلّی آن از غیر خداوند است. شکستن این مرتبه از روزه، با اندیشه در باره غیر خدا و قیامت، و فکر در باره دنیا تحقّق مى‏یابد ـ مگر دنیایی که به خاطر دین خواسته شود، که چنین دنیایى، توشه آخرت است و دنیا نیست ـ تا آن جا که اهل دل گفته‏اند: «هر کس در روزش به تدبیر آنچه با آن افطار مى‏کند، اهتمام ورزد، برای او گناه نوشته مى‏شود؛ چرا که این، از کم‏اطمینانی به فضل خدا و یقین اندک به روزىِ وعده داده شده خویش است».

این درجه، رتبه پیامبران، صدّیقان و مقرّبان است. در تفصیل قولی آن، نباید درنگ طولانی داشت؛ ولی در تحقّق عملی آن، تأمّل به‌جاست؛ چرا که آن، رویکرد به خداوند و روى‏گردانی از غیر خدا با همه همّت است و آراسته شدن به این سخن خداست که: (قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ؛^۱بگو: «خدا». سپس وا گذارشان تا در باطل خویش به بازیچه مشغول باشند).^۲