نقد احاديثى است كه تشريع اذان را بر اساس رؤياى عبد اللّه بن زيد بن عاصم ذكر مى كنند . براى اين منظور ، ما ابتدا احاديث قابل قبول درباره خاستگاه تشريع اذان را مى آوريم ، سپس به نقل احاديثى مى پردازيم كه در آن ، اهل بيت عليهم السلام ، استناد آغاز اذان به رؤياى عبد اللّه بن زيد را به شدّت رد كرده اند و در ادامه در يك تحليل دقيق علمى ، بى پايه بودن روايات رؤيا را اثبات مى نماييم.

۲ . حكمت اذان

درباره حكمت تشريع اذان ، نكات متعدّدى ذكر شده است كه همگى در واقع ، به دو نكته اصلى باز مى گردند :

الف ـ حكمت فردى

اذان ، اعلام وقت نماز و دعوت يكايك مسلمانان به بهترين كار ، يعنى ارتباط با خداى بى نياز براى رسيدن به رستگارى و كاميابىِ مطلق است.

ب ـ حكمت اجتماعى ، سياسى

اذان ، علاوه بر يادآورىِ وظيفه فردى ، يك شعار سياسى ـ اجتماعى نيز هست . كلام امام رضا عليه السلام «مُجاهِرا بِالإِيمانِ ، مُعِلنا بِالإِسلامِ ؛ ^۱ آشكاركننده ايمان و علنى سازنده اسلام است» در تبيين فلسفه تشريع اذان ، اشاره به اين نكته مهم است كه تنها ، ارتباط پنهانى و فردى با خدا ، كافى نيست و در جوامع اسلامى ، در هر شب و روز ، بايد شعار توحيد و نفى شرك و دعوت به ارزش هاى دينى با صداى بلند تكرار شود . تكرار اين شعار ، نه تنها زمينه

و [اين،] اعلامى از جانب خدا و پيامبر او به مردم در روز حجّ اكبر است ...» . «ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَـرِقُونَ . ^۱ سپس بانگ زننده اى ، بانگ زد كه : «اى كاروانيان! شما سارق هستيد» . «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُم بَيْنَهُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّــلِمِينَ . ^۲ وبانگ زننده اى از ميانشان بانگ زد كه : «لعنت خدا بر ستمگران باد!»».
نكته قابل توجّه ، اين كه : در قرآن ، واژه «اذان» در معناى مصطلح آن ، يعنى اَذكار ويژه اى كه در اسلام براى اعلام وقت نماز تشريع شده است ، به كار نرفته است و تنها يك بار ، با جمله «إِذَا نُودِىَ لِلصَّلَوةِ ؛ ^۳ هر گاه براى نماز ... ندا داده شد» به اين معنا اشاره شده است . به عكس ، در احاديث اسلامى ـ بر اساس جستجويى كه به طور اجمالى انجام گرفت ـ كلمه «أذان» ، تنها در معناى مصطلح آن ، كار برد دارد ؛ معنايى كه هم اكنون موضوع تحقيق و بررسى است .
اينك ، اشاره اى كوتاه به آنچه در فصل هاى آينده خواهد آمد :

۱ . آغاز تشريع اذان

نخستين نكته مهمّى كه درباره اين سنّت مهمّ اسلامى ، قابل توجّه است ،