63
قواعد کلامی (توحید)

ملاصدرا در جای دیگر می‌گوید:

۰.[خداوند] خارج از دو حد ابطال و تشبیه است، خوبی میان دو بدی؛ و اهل تعطیل و ابطلال مثل قائلین به اشتراک لفظی وجود هستند و اهل تشبیه مثل قائلین به اشتراک معنوی عامی وجود۱ و اهل اللّه که اهل حق هم هستند قائلین به تشکیک خاصی هستند.۲

ملاصالح مازندرانی درباره حدیث می‌گوید:

۰.حد تعطیل یعنی نفی و انکار وجود خداوند و انکار ربوبیتش و انکار صفاتش بر وجهی که شایسته حضرت باری تعالی است. همچنین تعطیل به این است که گفته شود این عالم معطل است و صانع و مدبّری برای آن وجود ندارد. حد تشبیه یعنی این‌که خداوند به مخلوقاتش تشبیه شود و به صفات مخلوقات توصیف شود. خلاصه این‌که در اطلاق واژه شیْ‏ء بر خداوند واجب است که شناخت خداوند مشابه شناخت اشیاء ممکن قرار داده نشود، بدین صورت که درک شود خداوند موجود لذاته است و هیچ موجودی از جهت ذات و صفت مشابه او نیست تا بدین وسیله هم از حدّ انکار خارج شود و هم از حدّ تشبیه تا متصف به توحید مطلق شود.۳

1.. مشترک معنوی عام آن است که جهت اختلافی میان اشیاء (ما به الاختلاف) غیر از جهت اشتراک آنها (ما به الامتیاز) است، ولی مشترک معنوی خاص آن است که جهت اختلاف همان جهت اشتراک است (ملاصدرا، الحكمة المتعالية فی الأسفار العقلية الأربعة‏‏،‏‏ ‏ج۱، ص۶۴-۶۵؛ ‌مصباح یزدی، آموزش فلسفه،‏‏ ج۱، ص۳۳۴-۳۳۶).

2.. «خارجة عن الحدّين: حدّ الابطال وحدّ التشبيه الحسنة بين السيئتين واهل التعطيل والابطال كالقائلين بالاشتراك اللفظى واهل التشبيه كالقائلين بالاشتراك المعنوى العامى واهل اللّه وهم اهل الحق هم القائلون بالتشكيك الخاصى» (ملاصدرا، شرح أصول الكافی‏‏،‏‏ ‏ج۳، ص۴۱۴).

3.. «(حدّ التعطيل) أي نفيه وإنكار وجوده وربوبيّته وإبطال صفاته على الوجه الّذي يليق به والقول بأنّ هذا العالم معطّل ليس له صانع مدبّر (وحدّ التشبيه) أي تشبيه بخلقه وتوصيفه بصفاتهم والحاصل أنّه يجب عليه عند إطلاق الشي‏ء عليه سبحانه أن ينزّه إدراكه عن إدراك الأشياء الممكنة وذلك بأن يدرك أنّه شي‏ء موجود لذاته لا يشابه شيئا من الموجودات في الذّات والصفات ليخرج بذلك عن حدّ الإنكار وحدّ التشبيه ويتّصف بالتوحيد‏ المطلق» (مازندرانى‏، شرح أصول الكافی‏‏،‏‏ ‏ج۳، ص۸۲).


قواعد کلامی (توحید)
62

خداوند یا صفات خداوند از آن ارائه کرده‌اند و برخی تفسیر معرفت شناختی، یعنی عدم شناخت خداوند یا صفات او.

علامه مجلسی در شرح حدیث نخست، یعنی «نَعَمْ یُخْرِجُهُ مِنَ الْحَدَّیْنِ حَدِّ التَّعْطِیلِ وَحَدِّ التَّشْبِیهِ» ‌گوید:

۰.تعطیل آن است که وجود، صفات کمالیه، صفات فعلیه و اضافیه برای خداوند ثابت نشود و تشبیه زمانی است که حکم داده شود به اشتراک خداوند با ممکنات در حقیقت صفات و عوارض ممکنات.۱

ملاصدرا در شرح این روایت می‌گوید:

۰.تبیین چگونگی دلالت این حدیث بر خروج از حدّ تعطیل این‌گونه است که اگر خداوند شیْ‏ء نباشد، پس لا‌شیْ‏ء است [زیرا شیْ‏ء و لاشیْ‏ء نقیض هم هستند و اجتماع و ارتفاع نقیضین ممکن نیست] در این صورت، عبادت و عبودیت تعطیل خواهد شد [زیرا عبادت زمانی معنا دارد که معبود شیْ‏ء باشد نه لا شیْ‏ء] و معنای اخراج از حدّ تشبیه بدین صورت است که از اطلاق مفهوم شیْ‏ء بر خداوند چنین بر نمی‌آید که مثل دیگر اشیاء، شیْ‏ء خاص محدود به حدود مثل جسم، صورت، جوهر یا عرض بودن، کیف و کم و امثال اینها باشد.۲

1.. «حدّ التعطيل هو عدم إثبات الوجود والصفات الکمالية والفعلية والإضافية له تعالى وحدّ التشبيه الحکم بالاشتراک مع الممکنات في حقيقة الصفات وعوارض الممکنات» (علامه مجلسی، بحار الأنوار‏،‏‏ ج۳، ص۲۶۰؛ علامه مجلسی، مرآة العقول‏‏،‏‏ ‏‏ج۱، ص۲۸۲).

2.. «ومعنى اخراج هذا القول عن حد التعطيل: انه اذا لم يکن اللّه شيئاً يلزم ان يکون لا شيئاً وهو يوجب تعطيله عن العبادة والعبودية ومعنى اخراجه عن التشبيه: وهو ان اطلاق مفهوم الشي‏ء على ذاته تعالى لا يستلزم کونه شيئاً مخصوصاً محدوداً بحد كجسم او صورة او جوهر او عرض او كيف او كم او مثال محسوس او موهوم او معقول او غير ذلك من ذوات الماهيات الكلية والجزئية» (ملاصدرا، شرح أصول الكافی‏‏،‏‏ ‏ج۳، ص۴۵).

  • نام منبع :
    قواعد کلامی (توحید)
    سایر پدیدآورندگان :
    رضا برنجکار و مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 31485
صفحه از 223
پرینت  ارسال به