روش‌های ‌گوناگون علم پیشین الهی به موجودات را تبیین می‌کند.^۱

توضیح این‌که فیلسوفان اشراق معتقد بودند خداوند پیش از ایجاد، علم پیشین به موجودات ندارد و تنها به ذات فعال خودش علم دارد و می‌داند که می‌تواند خلق کند.^۲ به عقیده شیخ اشراق علم خداوند به مخلوق، تحقق مخلوق است و این‌گونه نیست که خداوند پیشتر به مخلوقات علم داشته باشد.

در مکتب فلسفی مشاء، علم پیشین الهی به موجودات از طریق صور موجودات که در ذات الهی است، توجیه می‌شود. آنها در تبیین چنین علمی برای خداوند از علم حضوری خداوند به ذاتش بهره می‌گیرند. خداوند به ذاتش علم دارد. این علم بدین معناست که ذاتش را تعقل می‌کند. به هنگام تعقل ذات، لوازم آن - صور مجرده - نیز تعقل می‌شود؛ زیرا تعقل ذات بدون تعقل لوازمش کامل نیست. تعقل آنها نیز مساوق با صدور و ایجادشان است. این صور تعقل شده با نظام احسن نیز مطابقت دارد.^۳ در واقع، واجب الوجود نخستین‌بار، صورت نظام احسن را در ذات خود ابداع می‌‌کند و سپس بر طبق آن صور، موجودات خارجیه را ایجاد می‌کند^۴ و به همین جهت ثابت و غیر متغیراند و ذات خداوند در اثر عالم شدن به آنها هیچ‌گونه تغییری نمی‌کند. رابطه این صور با موجودات خارجی، رابطه علت و معلول است.

در حکمت صدرایی علم پیشین خداوند از طریق علم خداوند به ذات که منشأ جهان است تبیین می‌شود. این علم در قالب یک قیاس این‌گونه تقریر می‌شود:

صغری: هر علت فاعلی از معلول خود قوی‌تر است و الّا یا باید ضعیف و یا

نفی قیاس، باید گفت هیچ یک از آنها اعتباری ندارند، چون بر اساس نوعی قیاس طراحی شده‌اند. گذشته از اشکالات و لوازم نادرستی که بر آنها مترتب است.

در ادیان الهی - از جمله اسلام - برای توضیح رابطه خداوند و خلق، از آموزه خلقت، انشاء، ابداع و اختراع استفاده شده که در یکی از قواعد، مورد بحث قرار خواهد گرفت. در این‌جا به ذکر یک حدیث بسنده می‌شود:

۰.جِئْتُ إِلَى الرِّضَا علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ التَّوْحِیدِ فَأَمْلَى عَلَیَّ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ الْأَشْیَاءِ إِنْشَاءً وَمُبْتَدِعِهَا ابْتِدَاعاً بِقُدْرَتِهِ وَحِکْمَتِهِ لَا مِنْ شَیْ‏ءٍ فَیَبْطُلَ الِاخْتِرَاعُ وَلَا لِعِلَّةٍ فَلَا یَصِحَّ الِابْتِدَاع؛‏^۱ محمد بن زید گوید خدمت امام رضا علیه السلام شرفیاب شدم و درباره توحید پرسیدم، آن حضرت برایم دیکته کرد: ستایش خداى را که همه چیز را بدون نقشه پدید آورد و به قدرت و حکمت خویش اختراعشان کرد آنها را از چیزى نیافرید تا اختراع صادق نیاید و علت و سببى در میان نبود تا ابتکار صحیح نباشد.

۴. نفی برخی دیدگاه‌ها‌در علم پیشین خداوند به مخلوقات

انسان با تأمل در خود می‌یابد که علم او با معلوم قرین بوده، حقیقت علم ذو اضافه است. به همین جهت نمی‌توان علم بدون معلوم را تصور کرد. با این پیش زمینه و بر اساس قیاس علم خداوند به علم خویش، به تبیین علم پیشین الهی به مخلوقات می‌پردازد. اما از آن‌جا که پیش از آفرینش، مخلوق و معلوم وجود ندارد، علم مستقیم به مخلوقات انکار می‌شود. از سوی دیگر جهل، نقص است و باید از خداوند سلب شود. بنابراین‌‌، سعی می‌شود با قیاس به علم مخلوق، نوعی علم پیشین برای خداوند تصویر شود و به ناچار به صورت‌های مختلف و