گروه دوم: نهی از قیاس در خداشناسی

امام علی علیه السلام می‌فرماید:

۰.مَنِ اعْتَمَدَ عَلَى الرَّأْیِ وَالْقِیَاسِ‏ فِی مَعْرِفَةِ اللّه ضَلَّ وَتَشَعَّبَتْ عَلَیْهِ الْأُمُورُ؛^۱ کسی که در شناخت خداوند به رأی و قیاس تکیه کند گمراه می‌شود و امور بر او مشتبه می‌شود.

مردی از امام رضا علیه السلام پرسید: «صِفْ لَنَا رَبَّکَ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا عَلَیْنَا؛ پروردگار خود را براى ما وصف کن؛ زیرا کسانى که پیش از ما بوده‏اند یا آنان که در نزد ما هستند بر ما اختلاف کرده‏اند» و امام رضا علیه السلام فرمود:

۰.إِنَّهُ مَنْ یَصِفُ رَبَّهُ بِالْقِیَاسِ لَا یَزَالُ الدَّهْرَ فِی الِالْتِبَاسِ مَائِلًا عَنِ الْمِنْهَاجِ ظَاعِناً فِی الِاعْوِجَاجِ ضَالًا عَنِ السَّبِیلِ قَائِلًا غَیْرَ الْجَمِیلِ أُعَرِّفُهُ بِمَا عَرَّفَ به نفسه مِنْ غَیْرِ رُؤْیَةٍ وَأَصِفُهُ بِمَا وَصَفَ به نفسه مِنْ غَیْرِ صُورَةٍ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَلَا یُقَاسُ بِالنَّاسِ مَعْرُوفٌ بِغَیْرِ تَشْبِیهٍ؛^۲ هر که پروردگارش را به قیاس و اندازه وصف کند در همه روزگار پیوسته در آشفتگى باشد و از راه راست مایل و در کجى کوچ‏کننده و رونده و از راه حق گمراه و دور افتاده باشد و آنچه بگوید خوب و زیبا نباشد او را مى‏شناسم به آنچه خودش را به آن شناسانیده بدون دیدن، وصف می‌کنم او را به آنچه خودش را با آن وصف فرموده بدون صورت به‌واسطه حواس درک نمی‌شود و نمی‌توان او را با مردم مقایسه کرد و بدون تشبیه شناخته می‌شود.

از امام علی علیه السلام نقل شده است که فرمودند:

۰.إِیَّاکُمْ وَالْمَقَایِیسَ فَمَا عُبِدَتِ الشَّمْسُ إِلَّا بِالْمَقَایِیسِ؛‏^۳ برحذر باشید از

مقایسه غلط صورت گرفته دچار اشکال است.

ابلیس ابتدا بر اساس مقایسه عناصر، برتری عنصر آتش بر ِگل را بیان می‌کند و از این‌جا حکم کامل‌تر بودن ابلیس بر آدم را صادر می‌کند. پس از این، باز بر اساس قیاس، حکم کامل‌تر بودن ابلیس از آدم را به بحث سجده سرایت می‌دهد و حکم می‌کند که آدم باید در برابر ابلیس سجده کند نه بر عکس؛ زیرا ناقص باید در برابر کامل سجده کند. پس حکم کامل‌تر بودن بدن، به سجده سرایت داده شده است. به سبب وجه جامع در هر دو که برتری جنسی یعنی برتری آتش بر گِل است، قیاسِ ابلیس اشکالات متعددی دارد، ولی اشکال اصل قیاس که در قیاسِ ابلیس نیز هست این است که به فرض که ابلیس از آتش است و آدم از گِل و به فرض که آتش از گِل برتر است و به فرض که ملاک برتری جنس ماده‌ای باشد که شخص از آن ساخته شده است؛ با وجود این فرض‌ها‌که همگی قابل بحث و محلّ اشکال‌اند؛ از کجا معلوم که برتری جنسی، علت حکم سجده باشد. اولاً، سجده برای خداست نه آدم، همان‌گونه که سجده در برابر کعبه برای خداست، ولی در برابر کعبه. ثانیاً، علت این‌که ابلیس باید در برابر آدم و البته، برای خداوند سجده کند برای ما روشن نیست. شاید به جهت عظمت روح آدم یا نورانیت عقل او یا علم اسماء که خداوند به آدم تعلیم داد، این حکم صادر شد. بنابراین‌‌، قطع نظر از اِشکال به مقدمات قیاس ابلیس، خود قیاس او نیز اشکال داشت. به نظر می‌رسد جمله «فَفَتَحَ لَهُ بِالْقِیَاسِ أَنْ لَا یَسْجُدَ الْأَعْظَمُ لِلْأَدْنَى» در حدیث، به همین مطلب اشاره دارد.^۱