حِینَ قَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَقَاسَ مَا بَیْنَ النَّارِ وَالطِّینِ وَلَوْ قَاسَ نُورِیَّةَ آدَمَ بِنُورِیَّةِ النَّارِ عَرَفَ فَضْلَ مَا بَیْنَ النُّورَیْنِ وَصَفَاءَ أَحَدِهِمَا عَلَى الآخَر؛^۱ اى ابوحنیفه، به من خبر رسیده که تو قیاس مى‏کنى. عرض کرد: آرى، فرمود: قیاس مکن که نخستین کسى که قیاس به‌کار بست شیطان بود؛ آن زمان که گفت: مرا از آتش و او را از گِل آفریدی و میان آتش و گِل قیاس کرد و اگر نوریّت آدم را به نوریّت آتش سنجیده بود، برترى میان دو نور و صفاى یکى را بر دیگرى مى‏فهمید.

در این روایت خطای قیاسِ ابلیس در مقایسه میان خلقت عنصری آنها دانسته شده است. در حالی که فضیلت یک موجود بر دیگری جسم او نیست، بلکه کمالات روح اوست. روایت بعدی نیز مشابه همین حدیث‌اند:

حسین بن میّاح از پدرش و او از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که حضرت فرمودند:

۰.إِنَّ إِبْلِیسَ قَاسَ نَفْسَهُ بِآدَمَ فَقَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ وَلَوْ قَاسَ الْجَوْهَرَ الَّذِی خَلَقَ اللّه مِنْهُ آدَمَ بِالنَّارِ کَانَ ذَلِکَ أَکْثَرَ نُوراً وَضِیَاءً مِنَ النَّار؛^۲ شیطان خود را با آدم قیاس کرد و گفت: مرا از آتش و شیطان را از گل آفریدى و اگر گوهرى را که خداوند آدم را از آن آفرید با آتش قیاس می‌کرد آن گوهر درخشنده‏تر و روشن‏تر از آتش بود.

امام صادق علیه السلام در تبیین قیاسِ ابلیس می‌فرماید:

۰.أَوَّلُ‏ مَنْ‏ قَاسَ‏ إِبْلِیسُ‏ فَأَخْطَأَ إِذْ أَمَرَهُ اللّه عَزَّ وَجَلَّ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ علیه السلام فَقَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَرَأَى أَنَّ النَّارَ أَشْرَفُ عُنْصُراً مِنَ الطِّینِ فَخَلَّدَهُ ذَلِکَ فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ؛^۳ ابلیس نخستین کسی بود که قیاس

اساس همه این دلایل، مقایسه ماده بدن ابلیس و حضرت آدم علیه السلام است که از نظر روایات نادرست است. روایاتی که در شرح قیاسِ ابلیس و علت خطای او وجود دارد، مضمون و تبیین واحدی ندارند. در این‌جا برخی از این روایات را نقل و بررسی می‌کنیم.

اسحاق بن جریر نقل می‌کند که امام صادق علیه السلام از اسحاق درباره دیدگاه پیروان او در مورد گفتار ابلیس (خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ) ‌‌سؤال کرد و او در جواب توضیح داد. آن‌گاه حضرت خود به تبیین این گفته ابلیس پرداختند و فرمودند:

۰.کذب إبلیس (لَعَنَهُ اللّه). یا إسحاق، ما خلقه اللّه إلا من طین. ثم قال: قال اللّه (الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُون) خلقه اللّه من تلک النار والنار من تلک الشجرة والشجرة أصلها من طین؛^۱‌اِی اسحاق، ابلیس (لعنت خدا بر او باد) دروغ گفت خداوند او را از گِل خلق کرده است، سپس فرمود: خداوند می‌فرماید «همان کسى که براى شما از درخت سبز، آتش آفرید و شما به وسیله آن، آتش مى‏افروزید!» خداوند او را از همان آتش خلق کرد و آن آتش از همان درخت بود و اصل آن درخت از گِل.

در این حدیث، اشتباه مقایسه ابلیس این مطلب دانسته شده که آتش هم از گل است. بنابراین‌‌، آدم و ابلیس هر دو از گِل آفریده شده‌اند و از راه تفاوت منشأ خلقت این دو نمی‌توان به برتری ابلیس بر آدم و لزوم سجده آدم در برابر ابلیس حکم کرد.

عیسی بن عبداللّه قرشی نقل می‌کند که ابوحنیفه به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شد و آن حضرت به او فرمودند:

۰.یَا أَبَا حَنِیفَةَ بَلَغَنِی أَنَّکَ تَقِیسُ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَا تَقِسْ فَإِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ