نویسنده المصباح المنیر می‌نویسد:

۰.قِستُه: عَلَى الشَّى‏ءِ وَبِهِ... وَ هُوَ تَقْدِیرُهُ بِهِ وَ(الْمِقْیَاسُ) المِقْدَارُ؛^۱ قیاس کردم چیزی را بر چیزی، به معنای اندازه گیری کردن چیزی با چیز دیگر است. مقیاس همان مقدار و اندازه‌گیری است.

حاصل سخن آن‌که قیاس در لغت به این معناست که چیزی را بر اساس چیز دیگر بشناسیم. به بیان دیگر، بر اساس مقایسه چیزی به چیز دیگر، حکمی را از یکی به دیگری نسبت دهیم. از این‌رو، این مقایسه و صدور حکم، بر اساس نوعی شباهت میان دو چیز است و به خاطر همین شباهت، حکم یکی به دیگری سرایت داده می‌شود.

معنای اصطلاحی قیاس

در علم منطق، دلیل یا حجت سه قسم است: قیاس، استقرا و تمثیل.^۲ از میان این سه، آنچه به معنای لغوی قیاس نزدیک است، تمثیل است و نه قیاس منطقی. محمدرضا مظفّر در تعریف قیاس منطقی می‌گوید:

۰.قول مؤلف من قضایا متی سلمت لزم عنه لذاته قول آخر؛^۳ قیاس به گفتار متشکل از چند گزاره گفته می‌شود که اگر این گزاره‌ها‌صحیح باشند از صدق آنها ذاتاً گفتار دیگری به دست می‌آید.

ابن سینا می‌گوید:

چه احکام و چه عقاید - حجیت ندارد، هرچند بحث اصلی در این‌جا در خصوص اعتقادات است.

معنای لغوی قیاس

برخی لغت‌شناسان قیاس را در ماده «قوس» و برخی در ماده «قیس» و برخی در هر دو ماده ذکر کرده‌اند.^۱ صاحب مقاییس اللغه، قیاس را در ماده «قوس» آورده و بر این اعتقاد است که «واو» در «قوس» قلب به یاء شده است.^۲ اما مهم این است که همه لغت‌شناسان معنای قیاس را اندازه‌گیری چیزی به چیز دیگر دانسته‌اند. ابن فارس می‌گوید:

۰.قوس: أصل واحد یدلّ على تقدیر شی‏ء بشی‏ء، ثمّ یصرّف فتقلب واوه یاء والمعنى فی جمیعه واحد؛^۳ قوس به معنای اندازه‌گیری چیزی به چیز دیگر است که در اثر تصریف، واو کلمه به یاء تبدیل شده است ولی معنا تغییر نیافته و هر دو به یک معنا هستند.

در صحاح چنین آمده است:

۰.قِسْتُ الشی‏ءَ بالشی‏ء: قدَّرته على مثاله؛^۴ قیاس کردم چیزی را بر چیز دیگر، یعنی آن را با مثال و مشابهش اندازه‌گیری کردم.